تقويم ايرانيان در گذر تاريخ

مطالعه تاريخ ايران باستان و تحقيقات اخير در اين زمينه نشان ميدهد كه انواع تقويم رسمي و محلي از روزگاران پيشين در ايران كهن معمول بوده است كه از ميان آنها سه تقويم زير داراي اهميت بيشتري بوده است :
1- فرس قديم  هخامنشي 

2- اوستايي قديم

3- مجوس و مغان

تقويم هخامنشي :
تقويم رايج در اوايل حكومت شاهنشاهي هخامنشيان به نام فرس قديم يا فرس هخامنشي معروف بوده است . متون كتيبه هاي باقي مانده از داريوش بزرگ در كوه بيستون در كرمانشاهان و ساير فرمانهاي شاهان هخامنشي ما را از تقويم رسمي امپراتوري سترگ ايران زمين و چگونگي اصول زمان سنجي در آن روزگاران آگاه ميسازد . متون اين كتيبه ها و محتواي فرمانها بيانگر اين حقيقت اند كه ايرانيان قديم سال را به دوازده ماه تقسيم ميكردند و فصول را مي شناختند . ماه هاي هخامنشي و معناي برخي از آنها عبارت است از :

ادوكن ئيش : هنگام كندن جوي , برابر با فروردين

ثور واهر : بهار پر غرور , برابر با ارديبهشت

تائي گرچي : سير چيدن , برابر با خورداد

گرم پد : پاي گرم , برابر با تير

درن باجي : جاودانگي , برابر با امرداد

كارياشيا : برابر با شهريور
 
بايگا دئيس : ماه پرستش خدا , برابر با مهر ماه

ورگزن : برابر با آبان ماه

اثري يادي : ماه پرستش آتش : برابر با آذر ماه

آنامك : ماه خداي بي نام , برابر با دي

ساميا : برابر با بهمن ماه

ويخن : برابر با اسفند ماه

در اخبار است كه داريوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار كلداني با به نام "نبوريمنو" , "كيدينوس" را جهت اصلاح اين تقويم به ايران دعوت كرد و ايشان با آشنايي به دانش نجوم يك سال شمسي را برابر با 365 روز و 6 ساعت و 15 دقيقه و 41 ثانيه معين نمود . به احتمال قوي سال و ماه ايرانيان را با اصول سال و ماه بابلي تنظيم كردند . اين تقويم كه قديميترين نمونه زمان سنجي در ايران است , تا زماني كه تقويم اوستايي در ايران رواج يابد تقويم رسمي كشور بوده است . خصوصيات آن به شرح زير است:
1- آغاز سال : در تقويم فرس قديم آغاز سال با آغاز پاييز مقارن و اولين ماه سال "باكيادئيس" با برگزاري جشن "باگايادي" توام بود . همچنين از قرار معلوم جشن مهرگان بعد از برقراري تقويم زرتشتي به جاي جشن باگايادي برگزار مي شده است .
2- مبدا و سرآغاز : در خصوص اينكه سرآغاز تقويم فرس قديم از چه زماني و متكي بر چه واقعه اي بوده است , اطلاع دقيقي در دست نيست . ولي بر اساس قرائن ميتوان گفت : چون آغاز سلطنت هر پادشاهي , مبدا تاريخي آن زمان محسوب ميشده و در دولت بابل نيز چنين ميكردند پس مادها و پارسها كه چيزهاي زيادي را از بابل و آشور اخذ و اقتباس كرده بودند , به احتمال زياد اين امر نيز از آنان گرفته شده است . همچنان كه متون گلي پارسه ( تخت جمشيد ) اين احتمال را مقرون به حقيقت ساخته است
3- شمارش ايام : در تقويم فرس قديم , مانند عصر حاضر , روزهاي هر ماه را با شمارش اعداد مشخص ميكردند و هر ماه داراي 30 روز بوده است . نمونه آن را در كتيبه بيستون ميخوانيم :

چهارده روز از ماه ويخن گذشته بود كه ...

نه روز از ماه گرم پد گذشته بود كه ...
4- فصل : در تقويم فرس قديم , سال به چهار فصل سه ماهه تقسيم مي شد و به كاربردن كلماتي همچون وهار به جاي بهار و وهامين به جاي تابستان و پاتيژ به جاي پاييز كه در زبان پهلوي معمول بوده مبين همين امر است . اين واژه هاي باستاني امروزه در زبان كردي به راحتي قابل مشاهده است . كردهاي ايراني نژاد هنوز اين واژه ها را حفظ كرده اند و به بهار امروزي همان وه هار ميگويند يا به تابستان پارسي امروزي همان واژه پهلوي ايران باستان يعني هاوين را به كار مي برند.

تقويم ديني مزديسنا :

بعد از پادشاهي داريوش بزرگ تقويم مزديسنا در ايران رواج يافت و ماههاي زرتشتي جانشين ماهاي فرس هخامنشي گرديد . اين تقويم در تاريخ ايران به تقويم ديني مزديسنا يعني تقويم زرتشتي و يا تقويم اوستايي كه بعدها تقويم يزدگردي شد مشهور است . اين تقويم كاملا مذهبي است و بر اساس خواسته هاي ديني زرتشتيان و بر اساس انجام مراسم و فرايض ديني آنان بنا شد . به طوريكه هر يك از روزها و ماههاي سال به فرشته يا فرشتگاني اختصاص دارد و انجام فرايض ديني را در زمانهاي خاص توصيه مينمايد . برخي از خصويات اين تقويم از اين قرار است :

شبانه روز در تقويم مزديسنا :

در اوستا شبانه روز به پنج وقت يا گاه تقيسم شده : وانگاه، ربيتونيگاه، ازيرنيگاه، اويسروتريمگاه و اشهينگاه. واژه هاتر يا هاسر در فرهنگ اوستا و پهلوي به جاي ساعت به كار گرفته مي شود و يك هاسر برابر است با يك ساعت و 12 دقيقه امروزي. روزهاي 30 گانه در اين تقويم كه هر يك به نام فرشته يا ايزدي نامگذاري شده است به شرح زير مي باشد :
هرمزد يا اهورازمزدا

بهمن يا وهومنه

ارديبهشت يا آش وهشت

شهريور يا خشتروئيريه

سفندارمذ يا سپنت آرمئيتي

خرداد يا هوروتات

امرداد يا امرتات

دي به آذر يا دئوش

آذر يا آتر

آبان
حورشيد يا هورخشئت

ماه يا ماونگه

تير يا تشتري

گوش يا گئوش

دي به مهر يا دئوش

مهر يا ميتر

سروش يا سرئوش

رشن يا رشئو

فروردين يا فره وشي

بهرام يا ورترئن

رام يا رامن

باد يا وات

دي به دين يا دئوش

دين يا دئنا

ارد ( ارت ) يا اشي ونگوهي

ارشتاد ( اشتاد ) يا ارشتات

آسمان يا اسمن

زامياد يا زم

ماراسپند ( مهر اسپند ) يا منثر سپنت

ائيران

در خرده اوستا در گفتاري تحت عنوان سيروزه ميخوانيم , نگهباني از 30 روزهاي ماه به يكي از فرشتگان سپرده شد و به همان فرشته نامزد گرديده است و ايزدان معروف مزديسنا , همان كه روزهاي ماه را به نامهاي آنان خوانده اند و خود ايزدان بزرگ از همكاري مهين فرشتگان كه آنان را امشاسپندان گويند , شمرده شده اند و بقيه همكاران و مددكاران آنها مي باشند:
امشاسپندان = ايزدان همكار

هرمزد = دي به آذر، دي به مهر، دي به دين

بهمن = ايزد ماه، ايزد گوش، ايزد رام

ارديبهشت = ايزد آذر، ايزد سروش، ايزد بهرام

شهريور = ايزد خور، ايزد مهر، ايزد آسمان، ايزد ائيران

سفندارمذ = ايزد آبان، ايزد دين، ايزد ارت، ايزد ماراسپند

خرداد = ايزد تشتر ( تير )، ايزد فروردين، ايزد باد

امرداد = ايزد رشن، ايزد اشتاد، ايزد زامياد