شاه وزير: تعداد بازيكنان نامحدود است. بازيكنان بر اساس شرايط سني، به سمت‌هاي سلطان، وزير دست راست، وزير دست چپ، سرباز و جلاد تعيين مي‌شوند. وزير دست راست اجراي فرامين سلطان را بر عهده دارد و وزير دست چپ محافظ سلطان است. سربازان نيز از ساير بازيكنان تماشاچيان پذيرايي مي‌كنند. سلطان دستور مي‌دهد فلان كس را كه دزدي كرده، دستگير كنيد و به اين‌جا بياوريد. اگر اين شخص در جمع نباشد، وزير دست راست موظف است او را حتي اگر در خانه‌اش خوابيده باشد، دستگير كند و بياورد. پس از دستگير كردن دزد، بنا به فرمان سلطان با او رفتار مي‌كنند. مثلاً سلطان دستور مي‌دهد كه دزد برقصد يا آواز بخواند يا دو يا سه پارچ آب بخورد يا … اگر سلطان دستور به تنبيه او بدهد، جلاد موظف است طبق فرمان سلطان عمل كند.

حمومك بازي: در آغاز دو سر گروه بازي، بازيكنان خود را انتخاب مي‌كنند. سپس روي زمين دايره‌اي به قطر سه تا سه و نيم متر مي‌كشند و يكي از گروه‌ها به قيد قرعه داخل دايره مي‌ايستد. سرگروه كه اوسا نام دارد، كمربندي در دست مي‌گيرد و نفرات ديگر دست در گردن يكديگر انداخته و خم مي‌شوند، اوسا دور اين بازيكنان مي‌گردد و از سوارشدن بازيكنان گروه بيروني بر پشت هم گروه‌هاي خود جلوگيري مي‌كند. اگر اوسا بتواند با كمربند به پايين تنه بازيكن گروه مقابل كه پاي خود را داخل دايره آورده است، ضربه بزند، گروه بيروني سوخته و جاي گروه‌ها عوض مي‌شود.

يك قل دو قل: ابزار اين بازي پنج سنگ كوچك است. در مرحله اول سنگ‌ها را روي زمين به گونه‌اي مي‌ريزند تا از يكديگر فاصله داشته باشند. اگر سنگي به هنگام برداشتن به سنگ ديگري برخورد كند، آن فرد از بازي خارج مي‌شود. در مرحله دوم سنگ‌ها را به گونه‌اي مي‌ريزند كه بتوان آن‌ها را دو تا دو تا از روي زمين برداشت. در مرحله سوم سنگ‌ها را طوري مي‌ريزند تا سه سنگ در كنار هم روي زمين قرار گيرد. در مرحله چهارم سنگ‌ها را در كنار هم روي زمين مي‌ريزند و همه آن‌ها را يك مرتبه جمع مي‌كنند. در صورتي كه تمام مراحل بدون جا ماندن سنگ به درستي انجام شود، بازيكن برنده محسوب مي‌شود.

همزو: گروهي از بازيكنان در يك حلقه مي‌ايستند. يك نفر از آن‌ها سنگي در دست دارد و آن را مخفيانه به دست يكي از افراد مي‌دهد و همه به طرف يك محل كه از قبل مشخص شده است، مي‌دوند. اگر بتوانند در طول مسير فرد حامل سنگ را شناسايي كنند، آن فرد مجبور است از محل مشخص شده با صداي همزوو… به محل قبلي باز گردد. اگر نتوانستند او را شناسايي كنند، بازي دست اوست و بايد سنگ را بين بقيه گروه تقسيم نمايد.

كوكو بازي: يك چاله كوچك در زمين حفر مي‌كنند. يك نفر يك دستش را داخل چاله مي‌گذارد و به وسيله پاهايش از خود دفاع مي‌كند تا بقيه نتوانند او را بزنند و يا كلاهش را بردارند.

دوز بازي: تعداد بازيكنان اين بازي دو نفر است. هريك از بازيكنان سه مهره دارند كه برحسب تر و خشك كردن، مهره ها را به نوبت روي يك جدول چهارخانه مي چينند. هر دو نفر سعي مي كنند مهره ها را در يك رديف بچينند و چولته (دوز) بزنند و مانع دوز زدن رقيب شوند بازيكنان به هنگام مهره چيني نمي توانند دوز بزنند. پس از اتمام مهره چيني، مهره ها روي جدول چهارخانه حركت مي دهند. هركس در هر نوبت يكي از مهره هاي خود را حركت مي دهد و به خانه خالي مجاور مهره خود مي برد، تا اينكه دور بزند و اگر در مجاور مهره اش خانه خالي نباشد، نمي تواند مهره خود را تكان دهد. پس از دوز زدن، مجددا" بازي را شروع مي كنند.
يك قل دو قل: ابزار اين بازي پنج سنگ كوچك است. در مرحله اول سنگ‌ها را روي زمين به گونه‌اي مي‌ريزند تا از يكديگر فاصله داشته باشند. اگر سنگي به هنگام برداشتن به سنگ ديگري برخورد كند، آن فرد از بازي خارج مي‌شود. در مرحله دوم سنگ‌ها را به گونه‌اي مي‌ريزند كه بتوان آن‌ها را دو تا دو تا از روي زمين برداشت. در مرحله سوم سنگ‌ها را طوري مي‌ريزند تا سه سنگ در كنار هم روي زمين قرار گيرد. در مرحله چهارم سنگ‌ها را در كنار هم روي زمين مي‌ريزند و همه آن‌ها را يك مرتبه جمع مي‌كنند. در صورتي كه تمام مراحل بدون جا ماندن سنگ به درستي انجام شود، بازيكن برنده محسوب مي‌شود.

مساحت استان خوزستان: 64055 كيلومتر مربع
جمعيت: 4274979 نفر (طبق سرشماري سال 1385)
مركز استان: شهر اهواز( جمعيت 985614 نفر)
استان خوزستان، درجنوب غربي ايران وشمال خليج فارس، بين 30 تا 33 درجه عرض شمالي و 47 تا 50 درجه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است. اين استان از غرب با كشور عراق، از شمال با استان لرستان و ايلام، از شرق با استان هاي چهارمحال بختياري و كهگيلويه و بويراحمد و از جنوب با استان بو شهر و خليج فارس همسايه است. مركز اين استان، ‌شهرستان اهواز است اين استان داراي 23 شهرستان،51 بخش،127 دهستان و 54 شهر مي باشد.

از زمان ورود اعراب به ايران اسلام دين اكثريت مردم خوزستان شد. تا قبل از قرن هشتم هجري مسلمانان به سني، حنفي، شافعي و معتزلي تقسيم مي‌شدند. در زمان سلطان محمد خدابنده تشيع در خوزستان رواج يافت و با قدرت گرفتن مشعشعيان و سپس صفويان شيعه مذهب اكثريت مردم خوزستان شد.

مهمترين ارتفاعات بالاي دو هزار و 500 متر استان خوزستان: تاراز، تلگه، تورك، دوتو، كله، مونگشت است كه دامنه‌ برخي از اين كوه‌ها از جنگل پوشيده شده و در نوع خود جذابيتي خاص ايجاد كرده است.

كوه تورك ايذه: كوه تورك جزو دهستان سوسن شهرستان ايذه است. اين كوه در فاصله 91 كيلومتري شمال باختري ايذه با ارتفاع 3319 متر واقع شده است. اين كوه سرچشمه رودخانه هاي آب بازفت و لب است. تورك از شمال باختري به كوه لم لي متصل است و جزو كوهستان زاگرس به شمار مي رود.
 

كوه جنگلي دوتو: كوه جنگلي دوتو در دهستان هپرو، در 58 كيلومتري جنوب خاوري ايذه واقع شده است. ارتفاع اين كوه حدود 3170 متر است. اين كوه از جنوب به كوه كله متصل است و از شمال به كوه ليراب مي پيوندد. دامنه هاي خاوري اين كوه به دره رودخانه سيراب و دامنه هاي باختري آن به دره رودخانه صيدون متصل مي شود. در دامنه باختري اين كوه درياچه درميان دو كوه كله و دوتو قرار دارد و آب از زمين و اطراف آن مي جوشد. دامنه هاي اين كوه از جنگل پوشيده شده و جزو كوهستان مونگشت از كوهستان بزرگ زاگرس به شمار مي رود.
 

كوه كله: كوه كله در دهستان هپرو و در 59 كيلومتري جنوب خاوري ايذه واقع شده است. ارتفاع اين كوه حدود 3010 متر است. اين كوه از شمال به كوه دوتو متصل است. رودخانه صيدون از باختر، رودخانه اعلاء از جنوب و رودخانه هاي ليراب و سمه از خاور آن عبور مي كنند. در دامنه باختري اين كوه چشمه اي است كه آب آن در يك درياچه كوچك جمع مي شود. اين درياچه كه«دوتو » نام دارد در ارتفاع حدود 1680 متري قرار دارد. كوه كله جزو كوهستان مونگشت از كوهستان بزرگ زاگرس به شمار مي رود و دامنه هاي آن از جنگل پوشيده شده است.
 

كوه قلعه نجف: كوه قلعه نجف به ارتفاع 1765 متر در دهستان اسوار بخش مركزي شهرستان رامهرمز و در 37 كيلومتري جنوب خاوري شهر رامهرمز واقع است. سرچشمه آب دره نج ، آب ابوالفارس و رودخانه تلخ از اين كوه است. رشته اي از مجاور روستاي دالون واقع در شمال باختري تا تنگ انارج واقع در جنوب خاوري به طول 26 كيلومتر كشيده شده و رودخانه تلخ، سراسر دامنه خاوري آن را طي مي كند. اين كوه پوشيده از جنگل و جزو كوهستان بزرگ زاگرس است.
 

كوه چادون: كوه چادون به بلندي 2430 متر در دهستان اسوار بخش مركزي و در 53 كيلومتري جنوب خاوري شهر رامهرمز و شمال خاوري روستاي دره بيد واقع است. رودخانه هاي سندان و تلخ از اين كوه سرچشمه مي گيرند. از باختر به كوه تنبلان مي پيوندد. تنگ سندان كه در خاور اين كوه قرار دارد آن را از سياه كوه جدا مي كند. اين كوه پوشيده از جنگل و جزو رشته كوه سفيد كوهستان بزرگ زاگرس است.
 

كوه تنبلان: كوه تنبلان به بلندي 2110 متر در دهستان اسوار (ابوالفارس) از بخش مركزي و در 43 كيلومتري خاور شهر رامهرمز، جنوب روستاي دره بني قرار دارد. اين كوه از شمال باختري به كوه بنار كموتران و كوه گردكي، از جنوب به كوه چتلين، از شمال به كوه سام و از جنوب خاوري به كوه مهره متصل است. جزو رشته كوه سفيد از كوهستان بزرگ زاگرس به شمار مي رود و پوشيده از جنگل است.

كوه گردكي: كوه گردكي به بلندي 1513 متر در دهستان رستم آباد بخش مركزي در 32 كيلومتري شمال خاوري شهر رامهرمز، شمال باختري روستاي دالون واقع است. اين كوه از جنوب خاوري به كوه تنبلان و كوه بنار كموتران متصل مي شود و رودخانه اعلا از دامنه شمالي ان مي گذرد. قسمت بزرگي از اين كوه از جنگل پوشيده شده و جزو كوهستان بزرگ زاگرس به شمار مي رود.
 

كوه مهره: كوه مهره به ارتفاع 2849 متر در دهستان اسوار بخش مركزي و در 54 كيلومتري جنوب خاوري شهر رامهرمز، جنوب روستاي ماوي واقع است. اين كوه از شمال باختري به كوه تنبلان، از جنوب به كوه چادون و از جنوب خاوري به سياه كوه متصل است و جزو رشته كوه سفيد از كوهستان بزرگ زاگرس به شمار مي رود. اين كوه پوشيده از جنگل است و در مرز شهرستان هاي رامهرمز، ايذه و كهكيلويه قرار دارد.

غارها، فضاهاي خالي اي هستند كه با گذشت ميليون ها سال در كوه ها پديد مي آيند. غارها چه در ايران و يا ديگر جاهاي جهان در زمين هايي كه آهكي يا دولوميتي هستند به وجود مي آيند و بيشتر آنها مربوط به دوران دوم زمين شناسي هستند. تشكيل آنها به به اين صورت بوده كه گاز كربنيك موجود در هوا هنگام بارندگي و حل شدن در آب و نفوذ به رگه ها و سنگ هاي آهكي در ميليون ها سال، سبب انحلال تدريجي سنگ هاي اصلي شده و حفره ها و مجاري بزرگ زير زميني را ساخته است. گاهي اين سوراخ ها محل گرد آمدن آب و ايجاد مخازن و رگه هاي آب زير زميني مي شوند. استان خوزستان از جمله جاهايي است داراي زمين آهكي و دولوميتي مي باشد، بنابراين برخي غارها در آن كشف شده كه از جاذبه هاي طبيعي زيبا و شگفت آوري برخوردارند و منابع ارزشمند گردشگري به حساب مي آيند.
 

غار اشكفت سلمان ايذه: غار سلمان در فاصله سه كيلومتري جنوب باختري شهر ايذه كنوني، در انتهاي دره‌اي واقع شده است. اشكفت سلمان محوطه اي وسيع است كه در درون صخره طبيعي كوه به صورت سرپناهي با آثار آبرفتي و يك چشمه آب شيرين گوارا كه از درون غاري كوچك و باريك بيرون مي‌آيد تشكيل مي‌شود. روبه روي مجموعه اشكفت سليمان در سمت راست و در منتهي اليه كوهي كه روبه روي آن است دو نقش نيم رخ برجسته كه در درون دو چهارگوش معقر حجاري شده‌اند،‌ وجود دارد. در خاور اين دو لوحه اشكفت بزرگ يعني سايه بان خميده‌ كوه قرار دارد كه در زير آن بر روي بدنه كوه يك كتيبه مستطيل شكل ميخي و چند نقش حجاري شده و در زير اين كتيبه كه در ارتفاع قرار دارد، محل نشستن و تختگاه و يا انجام مراسمي ديده مي‌شود.

غار پبده: يكي از مهمترين غارهاي استان خوزستان، غار پبده در شمال شهرستان لالي است كه آثار زندگي از 17 هزار سال پيش در آن به دست آمده است.

دره شوي دزفول: دره زيباي شوي در حاشيه خاوري رودخانه سزار در باختر كوه سالن قرار گرفته و يكي از مناطق تاريخي استان به شمار مي رود. آبشار شوي كه زيباترين آبشار ايران محسوب مي شود در اين دره جاري است. اين دره غار تاريخي، زيارتگاه محلي، قلعه و ديگر آثار تاريخي را همراه با روستاي تاريخي شوي در خود جاي داده است.

اقوام و زبان: اعراب، عمله‌ها ، بختياري‌ها، بالاگريوه‌ها و كولي‌ها از اقوام ساكن در استان هستند. لري، فارسي با لهجه‌هاي دزفولي، شوشتري، بهبهاني، آباداني و خرمشهري (لهجه شهرنشينان) و عربي از زبان‌هاي رايج در خوزستان هستند.

ازيهاي سنتيِ اعراب
شاملِ:تُبه- چعب بازي- حيله- عظيم الغطاء- غمازه جيجو- رُكبان-مهابث-راوت يا رُوا- سبط يا ثابت- علي ابو- ُمسگِلَه- اُم ذيوه- لعب لوز- لعب تين-گِلول-گُرگِتَه-شِگَت َبطَن عُمَر
معرفي ِ چند بازي سنتيِ اعراب
عظيم الغطا
در اين بازي كه در شب هاي مهتابي انجام مي شود تعدادي دور هم جمع مي شوند و كسي بر حسب قرعه انتخاب مي شود تا تكه استخواني تهيه كند. سپس بازيكنان ديگر چشمهايشان را مي بندند و شخص انتخاب شده در همان لحظه استخوان را به نقطه اي پرت مي كند. بعد از آن بازيكنان كه چشم خود را باز كرده اند به جستجوي استخوان مي پردازند. هر كدام از بازيكنان كه استخوان را بيابد به عنوان بردنده محسوب خواهد شد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان خرمشهر ثبت شده است.

حيلِه
اين بازي را بيشتر از همه دختران انجام مي دهند. بدين ترتيب  پاي خود را  در بغل مي گيرند و مي دوند. در اين رقابت هر كس بتواند بيشتر بدود برنده خواهد بود. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان خرمشهر ثبت شده است.

گُرگِتَه
اين بازي بيشتر در فصل برداشت محصولات، بين دختران و پسران كشاورز انجام مي شود. هنگام برداشت خرما ها، بچه ها كلمه "گرگته"را يك نفس ادا كرده و خرماهايي را كه روي زمين ريخته شده اند، جمع كرده و در جعبه ها مي ريزند. هر كس كه بتواند اين كلمه را با همان نفس بكشد، و خرماي بيشتري جمع كند، برنده خواهد بود. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان آبادان ثبت شده است.

ُهمِرييَه- hommeriye
 در اين بازي كه در آب انجام مي شود تمام افراد شناكنان به سوي جلو حركت مي كنند. فرد انتخاب شده به دنبال آنها شنا مي كند. به هر كس كه رسيد و دستش را روي سر او گذاشت، آن فرد بايد پشت سر بقيه قرار گيرد و مانند فرد قبلي همين كار را تكرار نمايد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان شوش ثبت شده است.

ِاحبال(طناب كشي)
وسيله بازي طنابي بلند و محكم است و گاهي مقداري پارچه. در اين بازي ابتدا خطي روي زمين مي كشند بعد  در وسط طناب دو گره در فاصله معين مي زنند يا به جاي گره، دستمالي در وسط طناب مي بندند. هر گروه يك سر  طناب را مي گيرد و با فرمان سر گروه بازي آغاز مي شود. هر كدام از گروهها تلاش مي كنند طناب را به سوي خود بكشند. اگر گروهي موفق شود با كشش طناب، گره يا دستمال محدوده گروه مقابلشان را از روي خط مرزي به سوي خود بكشند، برنده خواهند بود. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان شوش ثبت شده است.

بازيهاي سنتي لرها و  بختياريها
كله ورووانكkelavaruvânak))- خرس خرسي(xers  xersi)-جيزبازي(jizbâzi) يا پندگال(pendegâl (- پشكل غار(peškelegâr)- كاكله مشت يا پوچ بازي(kâkelamošt)- تپ تپو(taptapu)- تل تل(taltal)- بند سرلنگ (bande sare leng)- قاچو- بِتي بازي- چغال( چغه)-دال پِلان-ُگل ُگلرز- قاو- چزگو- جوزو- هِي مِلكي-كاز كيز-كيله پينه-چو چور- طاق پيل- چار پشكلي- خالكي

معرفي چند نوع  بازيِ سنتيِ لري و  بختياري
خرس خرسي xers xersi
اين بازي از جمله بازيهاي مردانه است كه در مراسم عروسي و جشنهاي بختياري برگزارمي شود و در آن يك نفر با پوسيدن لباسهاي مندرس و انداختن پتو به دور خود به صورت خرس در مي آيد و به بقيه حمله مي كند و ديگران با ديدن وي در چنين حالتي مي خندند. در واقع اين بازي جنبه مزاح و سرگرمي براي حاضرين در مراسم را دارد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان ايذه ثبت شده است.

بند سرلنگ bande sare leng
دراين بازي كه توسط مردان و پسران برگزار مي شد طنابي را به پاي يك  نفر مي بستند و عده اي دور او مي چرخيدند و يك نفر با كفش و يا وسيله اي او را كتك كاري مي كردند و فرد در بند نيز سعي مي كرد با پا به پاي آنها بزند٬ اگركسي را مي زد آن فرد جاي وي دربند گرفتار مي شد و توسط  بقيه كتك مي خورد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان ايذه ثبت شده است.

بالا بلنديbalabolandi
اين بازي مخصوص دختران لر و بختياري  است و در آن معمولا، بچه هاي سنين 5 تا 10 ساله شركت ميكنند. فصل انجام اين بازي عمدتا در بهار است. در اين بازي، يك نفر نقش گرگ دارد و بقيه به عنوان گوسفند به جاهاي بلند فرار مي كنند. آنها اجازه نمي دهند فردي كه نقش گرگ را دارد، به آنها دسترسي پيدا كند. فردي كه توسط گرگ دستگير شود، از بازي اخراج مي شود. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان ايذه ثبت شده است.

سيم سيم مجسمه
اين بازي كه در روستاهاي لر نشين اطراف شوش انجام مي شود. بازي سيم سيم مجسمه  با ريتم و ساز و دهل انجام مي شود و همراه آن اشعاري خوانده مي شود. هنگامي كه شعر تمام مي شود، آهنگ قطع شده، تمام افراد بي حركت مي مانند. كسي بازنده است كه هنگام قطع آهنگ همچنان مشغول رقص باشد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان شوش ثبت شده است.

چوب بازي(چو بزي)- ču bozi
چوب بازي عمدتا در مراسم عروسي اجرا مي شود. سن بازيگران  معمولا 15 سال به بالاست. وسايل بازي شامل يك چوب ضخيم و بلند و يك چوب باريك و كوتاه يا شيلنگ است. نفر اول چوب ضخيم را برداشته و دور ميدان راه مي رود و رجز مي خواند و ديگران را به بازي فرا مي خواند.
فردي كه ابراز تمايل به بازي دارد چوبي باريك بر مي دارد.حركات بازيكن با ريتم خاصي از ساز و دهل همراه است. فردي كه چوب باريك بر مي دارد، در حالي كه با دو دست چوب رابالاي سرش نگه مي دارد، شروع به رقصيدن و چرخيدن مي كند. هنگامي كه او قصد دارد به نفر اول(كسي كه چوب ضخيم در دست دارد)حمله كند، او(نفر اول)چوب را با كمي فاصله از خود در زواياي 60-90  درجه نگه ميدارد. طبق قانون اين بازي، نفر دوم(صاحب چوب باريك)مي تواند ضربه خود را تا زير زانوي نفر اول بزند و زدن ضربه بالاتر از زانو، خطا مي باشد. از نظر مردم حاضر، هر چه نفر اول ضربات بيشتري تحمل نمايد، قدرتمند تر جلوه مي نمايد. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان شوش ثبت شده است.  

بازي ِ ُگل و ُگل ريز
در اين بازي گروهي، افراد هدفي را مشخص مي كنند سپس چوبي به طول 20 تا 30 سانتي متر انتخاب مي كنند. چوب را به سمتي پرتاب مي كنند. هر كسي چوب را زود تر پيدا كرده و به هدف بزند برنده است. ضمن اينكه افراد ديگر سعي مي كنند كه به او اجازه ندهند چوب را به هدف بزند و اگر كسي بتواند چوب را از دست او بربايد و خود به هدف بزند، برنده است. اين بازي در سنين مختلف بين 7 تا 15 سال مرسوم است. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان انديمشك ثبت شده است.  

بازيِ قاو
دايره اي در نظر مي گيرند.  گروهي داخل دايره مي نشينند.گروه ديگر در بالاي سر آنها به دور شان مي چرخند و سعي مي كنند كلاهِ گروه وسط را بردارند. اگر موفق شوند، برنده اند و اگر گروه وسط هر كدام از آنها را با پا بزنند، گروه مقابل بازنده است و بايد داخل دايره بنشيند و گروه داخلِ دايره دور آنها بچرخد و كار آنها را انجام دهد. اين باز ي عمدتا در روزهاي عيد نوروز انجام مي شود. اين بازي در تحقيقات مردم نگاري شهرستان انديمشك ثبت شده است.

 بازيهاي محلي شوشتر
بازيهاي محلي
شامل: برد كل(bard kel) – اشتي تي(eštiti) – دوس بازي(dus bâzi) – قرقروك((qarqaruk – فنگ بازي(feng bâzi) – گل مشتك(gol moštak) -گُل مِلِنَه-گال پِشكِلَك-كي دارِ ايزِ نِه – گُروك

اشتي تي eštiti
اشتي تي eštiti بازي خاص شبهاي ماه رمضان است.  بازي كنان به دو گروه مساوي تقسيم  و هر گروه در يك نيمه زمين قرار مي گيرند. به نوبت از هر گروه  يك نفر با گفتن اشتي تي  با يك پا بدون اينكه نفس تازه كند داخل زمين گروه مقابل مي شود. بازيكن پيش از آنكه  نفس تازه كند بايد با  بازيكن مقابل  با دست تماس  پيدا كند و اگر دست بازيكن اشتي تي كنان به او بخورد بايد از بازي خارج شود.

گل مشتك gol moštak
بازي شبانه كودكان به اين صورت كه يك مهره(گل) را نزد يكي از ياران گروه مي گذارند و گروه مقابل بايد حدس بزند كه گل نزد كيست.

قم قمبه
در اين بازي فر فره اي را بر روي سطح مسطحي مي چرخانند و هر كس بتواند فرفره را با مدت زما ن بيشتري بچرخاند برنده اين بازيست.  

كي دارِ ايزِ نِه
در اين بازي بازيگران نام مستعاري بر خود مي نهند. بازيگري كه نقش گرگ را بازي مي كند بايستي  نام بازيگران ديگر  را حدس زند. فردي كه نامش درست حدس زده شده باشد، به سوي تُل(تپه) مي دود. اگر گرگ پيش از آنكه بازيگر به تُل برسد او را بگيرد، جاي آنها با هم عوض مي شود.

قطورgotur
 اين بازي با 5 سنگ كوچك(كمي كوچكتر از يك بند انگشت) انجام مي گيرد. بازيگر، سنگها را در كف دست نگه مي دارد و آنها را به هوا پرتاب مي كند  و بلافاصله دست خود را پشت به هوا مي گيرد. اگر از سنگهاي باز گشته شده، سنگي بر پشت دست قرار نمي گرفت يا تنها يك سنگ باقي مي ماند، آن بازيگر باخته بود. در غير اين صورت بايستي دوباره آنها را به هوا پرتاب كند كه اين بار بايستي كف دست خود را زير آنها قرار دهد تا در دستش جاي گيرند. او در حالي كه ريگها را در دست دارد باستي آنها را يكي يكي به هوا پرتاب كند و ساير ريگ ها افتاده شده را بردارد.اين بازي به نام "گُروك" نيز شناخته مي شود.  

بازيهاي محلي دزفول
الخترalaxtor - تاجفت tâjoft  - دالپلو dâlpelow - چوگه  -  čugaپا پا pâpâ - كي گل بره kigolbare – فيتال fitâl – رنگم رنگم ري لاسيه rangom rangom ri lâsie و...

توضيح برخي از بازيهاي سنتيِ دزفولي
كي گل بره
اين بازي از جمله بازيهاي درون آب است كه در آن افراد به صورت دسته جمعي وارد آب رودخانه مي شوند و در جاهايي كه عميق باشد به زير آب مي روند، هر كس كه توانست مسير بيشتري را زير آب طي كند و نفس كم نياورد برنده است. اين بازي مشترك ميان دختران و پسران است و از سنين 10 تا 20 سال در آن شركت مي كنند.

رنگم رنگم ري لاسيه
اين بازي توسط دختران برگزار مي شود. در اين بازي يك نفر از بقيه بزرگتر است و با گرفتن يك سيني بزرگ در دست جلو مي ايستد٬ بقيه با گرفتن طنابي در دست و عبور دادن از پاهاي خود به صورت يك ستون پشت سر او قرار مي گيرند و اين اشعار را مي خوانند: رنگم رنگم ري لاسيه٬ افراد حاضر در صف مي گويند: همچه گلي عباسيه hamče goli abâsiya و به دنبال آن مي روند. در اينجا بايد كسي از صف خارج شود و هر كس كه به زمين افتاد بازنده است.

بازيهاي محلي بهبهان
بازيهاي منطقه بهبهان داراي تنوع و گستردگي خاصي است كه كودكان، نوجوانان اعم از دختر يا پسر به انجام آن مي پردازند. برخي از انواع اين بازي ها به شرح زير مي باشد:
قطور qotur، تي تي titi، سوار سوار، كل كل برد kelkelebard، تپ تپ گا taptape gâ، امي بي amibi يا دال كلي dâlkeli، اي دسه ei dasa، اسه سوار esesavâr، گل تكونار gol tekonâr، مزوت شهري mazotešahri، مرد سلوري marde salori و...

توضيح برخي از بازيهاي سنتيِ بهبهان
سوار سوار
بازي به صورت دو نفر دو نفر انجام مي شود. پس از قرعه كشي يك نفر روي كول ديگري سوار مي شود و به در خانه ها رفته از صاحب خانه سؤال مي كنند سوار سوار؟ يا پياده سوار؟ اگر صاحب خانه مي گفت پياده سوار آن دو جايشان را عوض مي كنند و بازي به همين ترتيب ادامه مي يابد.

تپ تپ گا taptape gâ
روش اين بازي به اين شرح است كه يك نفر در محل مشخص چشم مي گذارد و ديگران پنهان مي شوند پس از لحظاتي او به دنبال آنان مي گردد و هر كس را كه ببيند دست خود را به سر او مي زند و آن شخص به اين ترتيب از بازي خارج مي شود. هر كس نيز بتواند بدون ديده شدن به محل بازي برسد برنده است. نوبت چشم گذاري بعدي به فردي مي رسد كه زودتر ازهمه بازنده شده باشد.

استان قم با وسعت 11240 كيلومتر مربع، بين مدار 34 درجه و 15 دقيقه تا 35 درجه و 15 دقيقه عرض شمالي نسبت به خط استوا و 50 درجه و 30 دقيقه تا 51 درجه و 30 دقيقه طول شرقي نسبت به نصف النهار گرينويچ، در بخش مركزي ايران قرار دارد. مساحت استان قم 6/8 % درصد كل مساحت كشور است.
اين استان كه تقريباً در مركز ايران قرار دارد، از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب و جنوب غربي به استان مركزي محدود است.

ميزان بارش ساليانه (ميلي متر)    4/146 

ارتفاع از سطح دريا ( متر)             4/877                                        

درياچه ها
در استان فارس درياچه هاي متعددي وجود دارد . بيشترين تعداد درياچه هاي دائمي كشور در استان فارس وجـود دارد . اين درياچه ها نقشي مهم در چرخه زيست محيطي و طريقه زندگي دارد . درياچه هاي استان فارس را مي توان به درياچه هاي آب شور و درياچه هاي آب شيرين تقسيم بندي نمود. درياچه هاي آب شور استان عبارت است از : درياچه مهارلو، بختگان، طشك و هيرم. درياچه هاي آب شيرين استان عبارت است از : درياچه پريشان، تالاب ارژن، برم شور، درياچه كافتر، هفت برم، درياچه سد درودزن. وسعت درياچه هاي شور استان تقريبأ 145000 هكتار و وسعت درياچه هاي آب شيرين تقريبأ 30000 هكتار مي باشد.

درياچه برم شور : درياچه برم شور در 25 كيلومتري منطقه بابامنير قرار دارد و حداكثر طول آن پنج كيلومتر است .

درياچه پريشان (فامور) : اين درياچه در سه كيلومتري روستاي ايازآباد كه در 12 كيلومتري كازرون قرار دارد، به وجود آمده است. آب درياچه پريشان شيرين است ولي براي آشاميدن چندان مناسب نيست .

درياچه مهارلو : اين درياچه در 27 كيلومتري جنوب‌ شرقي شيراز واقع شده است . اين درياچه از نظر كيفي شور و غيرقابل استفاده است . از آب اين درياچه، براي تهيه استخراج نمك طعام استفاده مي‌شود و مكاني مناسب براي زيست پرندگان و حيوانات وحشي محسوب مي‌شود . وسعت درياچه 600 كيلومتر مربع است .

درياچه و تالاب ارژن : وسعت تقريبي اين درياچه در حدود 2000 هكتار و از جمله درياچه‌هاي آب شيرين كشور است . اين درياچه بخشي از منطقه حفاظت شده ارژن و پريشان است كه در فاصله 60 كيلومتري شيراز و در مجاورت جاده اصلي شيراز- بوشهر قرار دارد.

درياچه برم فيروز سپيدان : درياچه زيباي برم فيروز سپيدان در ارتفاعات حاشيه شمالي شهراردكان در كنار جاده اردكان - مارگون - كمهر واقع شده است . آب اين درياچه از برف هاي ارتفاعات تأمين مي شود.

كوه ها
كوه سفيد : اين كوه مطابق با جهت عمومي زاگرس از شمال غربي به جنوب شرقي كشيده شده و با 3943 متر ارتفاع ، بلندترين نقطۀ شهرستان اقليد است كه در شمال شرقي استان قرار دارد .

كوه گر : اين كوه در شمال شهرستان مرودشت قرار گرفته و 3109 متر ارتفاع دارد . جهت عمومي كوه هاي اين شهرستان نيز مطابق با جهت عمومي زاگرس (شمال غربي- جنوب شرقي) مي باشد.

خرمن كوه : اين كوه در شمال شهر فسا قرار دارد و مرتفع ترين نقطه اين شهرستان محسوب مي شود . ارتفاع قله آن در حدود 3183 متر از سطح دريا است.

كوه تودج : اين كوه از تنگ كرم آغاز مي شود و در جهت شمال غربي و جنوب شرقي امتداد مي يابد . بلندترين قله آن با 3150 متر ارتفاع در شمال شرقي داراب واقع شده است . كوه خرمن كوه و تودج در تمام زمسان و گاه با اوايل تابستان پوشيده از برف است.

كوه ختابان بوانات : اين كوه در شش كيلومتري جنوب و جنوب باختري بوانات قرار گرفته و 3362 متر ارتفاع دارد . اين كوه در دو قسمت ختابان خاوري و ختابان باختري قرار دارد و رودخانه هاي سرميدان و بوانات از اين كوه سرچشمه مي گيرند.

كوه قلات بوانات : اين كوه در در 15 كيلومتري شمال باختري سوريان قرار دارد و ارتفاع آن 2550 متر مي باشد . اين كوه به صورت رشته باريك و طويلي از شمال باختري به جنوب خاوري كشيده شده و دره بوانات را از حوضه آبريز كوير ابركوه جدا مي سازد.

كوه قند يله : اين كوه در دو كيلومتري خاور سوريان قرار گرفته و دره ها و گردنه هاي معروفي در اين كوه وجود دارد . كوه قنديله 2350 متر ارتفاع دارد و از طرف باختر به رشته كوه قلات متصل است.

رودخانه ها

رودخانه شادكام : اين رودخانه كه در گذشته به نام رودخانه سارياتن مشهور بود، از چشمه اي به همين نام در ارتفاعات كوه آلماليجه سرچشمه مي گيرد و پس از آبياري دشت نمدان، به درياچه كافتر مي ريزد.

رودخانه فهليان : اين رودخانه كه مهم ترين رودخانه شهرستان ممسني است ، از به هم پيوستن رودخانه شش پير و رودشير به وجود آمده است كه پس از عبور از كنار كوه قلعه سفيد، وارد منطقه فهليان مي شود .

رودخانه تنگ شيو : اين رودخانه از كوه هاي كهگيلويه و بويراحمد سرچشمه مي گيرد و پس از طي مسافتي ، در خاك كهگيلويه وارد منطقه ممسني مي شود و در دهستان رستم به رودخانه فهليان مي پيوندد.

رودخانه آغاج : اين رودخانه از دامنه كوه تابسك در دهستان دشمن زياري سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از ميان دره اي در ناحيۀ شمال غربي شيراز ، در حوالي چهل چشمه از منطقه ممسني خارج مي شود.

رودخانه رودشير : اين رودخانه كوچك از كوه هاي منطقه جاويد سرچشمه مي گيرد و در دهستان جاويد جريان مي يابد و پس از طي مسافتي به رودخانه شش پير در شهرستان ممسني مي ريزد.

از ديگر رودخانه هاي اين استان رودخانه شش پير، رودخانه پيرآب، رودخانه كر، رودخانه سيوند، رودخانه قره آغاج، رودخانه بشار، ودخانه مارگان، رودخانه چوبخله، رودخانه شور جهرم، رودخانه شور لار، رودخانه مهران شور، رودخانه فيروز آباد، رود پلوار، رودخانه پل فسا، رودخانه خشك، رودخانه دالكي، موند (مند)، رودخانه گله دار ، رودخانه شادكام اقليد، رودخانه اوجان اقليد.

فارس در كتيبه هاي هخامنشي به صورت پارسه و در نوشته هاي يوناني به شكل پرسيس آمده و معرب آن فارس است . يونانيان نام ايالت پرسيس را به اشتباه بر تمام ايران اطلاق مي كردند . در جنوب ايران تا كرانه هاي خليج فارس، سرزميني گسترده است كه از روزگاران باستان، پارس ‌(فارس) نام داشته و از آغاز دوره اسلامي مركز آن شيراز بوده است . اين سرزمين، از چند هزار سال پيش زيستگاه پر رونق اقوام بومي ايران، و به ويژه، عيلاميان بوده و از اين قوم، آثار بسياري در گوشه و كنار فارس، هم چون كورنگون ممسني، نقش رستم، تخت جمشيد ( مرودشت) به جاي مانده است . سه هزار سال پيش از اين، قومي كه خود را آريايي مي خواندند، از جنوب روسيه امروزي به فلات ايران سرازير شدند و پس از زد و خوردهاي فراوان با بوميان آن سامان، به پيروزي رسيدند و براي خود سكونتگاه هايي بر پا داشتند . بيشتر اين آرياييان، چوپان و گله دار و كوچ نشين بوده زندگي قبيله اي داشتند . دين آنان، گونه اي بينش توحيدي بود . آنان به خداي يگانه و بزرگي به نام اهورامزدا ايمان داشتند و نيروهاي طبيعي، مانند :‌ آب، آتش، باد، خاك و خورشيد را داراي فره ايزدي پنداشته سرچشمه بدي ها و تاريكي ها را در وجود اهريمن مي جستند . اين آرياييان، قبيله هاي بزرگي داشتند كه معروف تر از همه پارسيان، مادها، سكاها، بلخيان، سغديان، خوارزميان، هراتيان و پارتيان بودند . همه اين قبيله ها به يك زبان بزرگ اما با لهجه هاي متفاوت سخن مي گفتند و سرزمين خود را به نام " آريا وئيج" (ايران ويج) مي خواندند . پارسيان، يكي از اقوام ايراني بودند كه در سه هزار سال پيش به فارس آمدند و در چند مكان، از جمله در انشان (ماليان در 46 كيلومتري شمال شيراز) و پاسارگاد ساكن شدند . پايتخت آنان، نخست پاسارگاد بود كه بعدها، به همدان انتقال يافت .

اهالي قم از نژاد آريايي هستند و از برخي اقوام ايراني چون عرب ها ، ترك ها و بختياري ها در اين منطقه زندگي مي كنند . خانواده قمي متشكل از پدر ، مادر ، فرزندان و گاهي پدربزرگ و مادر بزرگ خانواده است . امروزه در مناطق شهري ؛ خانواده ها به صورت جمعي زندگي نمي كنند و فقط در مناطق روستايي و عشايري بافت خانواده ها هم چون گذشته بزرگ و دسته جمعي است. مراسم هاي سوگواري نيز به دو شيوه شخصي و مذهبي انجام مي گيرد و همان آداب كلي مرسوم در ايران در اين جا نيز حاكم است .

كهك : يكي از بخشهاي استان قم است كه در جنوب اين استان قرار دارد و فاصله ي مركز بخش (كهك) تا قم 30 كيلومتر است. سابقه ي بخشداري كهك به بيش از 70 سال مي رسد و از نظر جمعيت بعد از بخش مركزي در مكان دوم قرار دارد. اين بخش داراي دو دهستان كهك و فردو و 18 روستا است. به غير از مناطق ييلاقي، وجود آثار متنوع در منطقه نشان از قدمت و پيشينه  تاريخي و فرهنگي شهر كهك دارد و هر يك عامل مهمي براي جذب گردشگران و زائران است.

جعفرآباد : جعفرآباد يكي از بخشهاي استان قم مي باشد و مركز آن شهر جعفريه در 35 كيلومتري شمال غربي قم است . اين بخش در مسير راه ارتباطي استانهاي غربي و مركزي كشور قرار دارد. از جاذبه هاي طبيعي اين بخش، روستاهاي خوش آب و هواي طغرود، دولت آباد و گلستان را مي توان نام برد.

سلفچگان :بخش سلفچگان يكي از بخشهاي قم مي باشد كه حدود 10 هزار نفر جمعيت و تا مركز شهرستان 40 كيلومتر فاصله دارد. اين بخش داراي دو دهستان راهجرد و نيزار مي باشد. بخش سلفچگان با داشتن منطقه ي ويژه ي اقتصادي و شهرك صنعتي از اهميت خاصي برخوردار است. در اين منطقه كه حدود 2 هزار هكتار وسعت دارد، بيش از 60 كارخانه و بخشهاي اقتصادي فعاليت مي كند.

قنوات : يكي از دو شهر بخش مركزي است كه در 8 كيلومتري شمال غربي شهر قم واقع شده است. يكي از مهمترين جاذبه هاي طبيعي قنوات را مي توان كوير عنوان كرد كه علاقه مندان فراواني را به سوي خود جلب مي كند.

قلعه زار بلاغ :  اين قلعه در 54 كيلومتري مسير جاده قديم قم به تهران قرار دارد و شامل محوطه وسيعي است كه بر روي يك پشته طبيعي قرار دارد ، در مركز آن قلعه سنگي ديده مي شود . اين قلعه با نقشه اي بيضي شكل با مصالح لاشه سنگ ، ملاط گچ ، گل و خشت هايي به ابعاد 12×40×40 و 9×35×35 سانتي متر احداث گرديده و بخش اصلي آن ساختماني دو اشكوبه است . ورودي آن در جبهه جنوبي قرار دارد . با توجه به مطالعات صورت گرفته برخي اين قلعه را سلوكي – اشكاني و برخي مادي مي دانند .

قلعه سام آباد : اين قلعه در جنوب شرقي قمرود در فاصله چهار تا پنج كيلومتري روستاي قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن وجود دارد . قلعه داراي يك حياط مركزي و از نوع بناهاي چهار ايواني است .

قلعه قرمز : در شمال كاروانسراي حوض سلطان ، بنايي به نام قلعه قرمز با كاربري نظامي ساخته شده است. اين بنا 112 متر عرض و 115 متر طول دارد و كاملاً مشخص است كه با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است .

قلعه قمرود : قمرود داراي دو قلعه كهن و جديد بود كه امروزه فقط بخش هايي از آنها برجاي مانده است . يكي از اين قلعه ها احتمالاً مربوط به دوره صفويه يا پيش از آن است. قلعه ديگر توسط مهندس الممالك براي اسكان خود ، اطرافيان و خدمه اش در جوار شرقي قلعه كهن بر پا شده بود .

قلعه گبري : قلعه گبري در روستاي جمكران و از بناهاي پيش از اسلام است و مصالح به كار رفته در آن شامل خشت و گل است .

قلعه گلي : بعد از آبادي" محمد آباد كاج " در پاي اولين تپه هاي آهكي به طرف شمال شرقي ، آثار اين قلعه قديمي مخروبه مشاهده مي شود . اين قلعه كه در كنار قلعه سنگي محمد آباد قرار دارد ، مربوط به دوره پيش از اسلام (سلسله اشكاني) است . خشت هاي قطور و بزرگ بدنه و پايه ، از تعلق ساختمان به دوران پيش از اسلام حكايت مي كند . در اطراف قلعه گلي بقاياي ظروف شكسته و كاشيهاي لعاب دار فراوان ديده مي شود .

قلعه مظفر آباد : قلعه مظفر آباد كه حدود پنج كيلومتري شرق روستاي قمرود واقع شده ، از آثار مهندس الممالك و به نام يكي از پسران اوست . قلعه داراي پنج برج است كه چهار برج در چهار گوشه آن و برج پنجم در ميانه ضلع شرقي قرار دارد . كنار در ورودي نيز حمامي ساخته بودند .

ميل علي آباد : ميل علي آباد بر روي تپه اي مشرف بر دشت كه ارتفاع آن از سطح دشت بين 70 تا 75 متر است ، واقع گرديده است . نماي ميل از سنگ لاشه و كمي قواره شده و ملاط گچ زبره مي باشد . ارتفاع موجود 35/8 متر و قطر قاعده آن 33/4 متر و پيرامون آن 65/13 متر است . شكل اين برج با ميل استوانه اي مي باشد و در درون آن تا ارتفاع 95/1 سانتيمتر با لاشه سنگ پر شده است و پس از آن به صورت مناره با پله هاي مارپيچ يا حلزوني تا پشت بام مي رفته است . قطر دروني بنا 79/1 متر و ضخامت ديوار در پايين بنا 25/1 متر و در بالاي ميل به 95 سانتيمتر مي رسد . ميل علي آباد از لحاظ سوق الجيشي در بهترين نقطه واقع گرديده به طوريكه در زمان حياط و آباداني راه هاي كاروانرو و در دوره سلجوقي اين ميل راهنماي كاروانهايي را كه از سمت كاشان به سمت قم و از آنجا به سمت ري و به عكس در حركت بودند ، را بر عهده داشته است .

ميل صفرعلي : ارتفاع ميل صفرعلي تا سطح دشت 60 تا 80 متر است . نماي ميل از سنگ لاشه و ملاط ساروج مي باشد و ميانه لاشه سنگ بدون ملاط است . ارتفاع آن 80/6 متر و قطر قاعده آن هفت متر و پيرامون آن 22 متر است . شكل برج مخروطي است و در درون آن تا ارتفاع 5 متر با لاشه سنگ پر شده است و درون آن اتاقكي مدور ايجاد شده است كه قطر آن 45/3 متر و كلفتي ديوار 70/1 متر است .

 ميل بابك : اين ميل بر فراز بلندترين رشته كوه شمالي دره قمرود و در عرب روستاي كاج و 1/5 كيلومتري ميل صفرعلي قرار دارد .

ميل سنگي روستاي چاهك : اين ميل در ارتفاع 87 متري از سطح زمينهاي اطراف واقع شده است . قدمت اين بنا به دوره ساساني مي رسد . ميل سنگي روستاي چاهك داراي پلاني مدور و پلان چليپاي دروني است . اين پلان شباهت بسيار زياد به پلان چهارطاقي هاي دوره ساساني دارد و سبك ساخت و مصالح بكار رفته در آن قابل مقايسه با چهارطاقي نويس كه در همين مسير قرار دارد مي باشد . داراي يك ورودي در سمت جنوب به عرض 20/1 و ارتفاع 60/2 متر است. بلندترين ارتفاع موجود 40/6 متر در جبهه غربي واقع شده است . قطر قاعده آن 10/5 متر و پيرامون آن 5/27 متر شكل است .  

پل حوض سلطان : اين پل كه در جاده كاروان قم – تهران روي رود مسيله قرار دارد ، در سال 262 ه.ق به دستور " علي اصغرخان اتابك " به صورت يك چشمه با طاق جناغي تند و يك دهليز كوچك بنا شد. مصالح به كار رفته در طاق ، آجر است ولي بدنه و پايه پل از سنگ با ملات ساروج ساخته شده است.

پل دلاك : پل دلاك در مسير راه قديمي تهران- قم نزديك كاروانسراي دلاك ، روي رودخانه " قره سو " بنا شده و از آثار دوره صفوي است . بقاياي با شكوه كاروانسراي حسن آباد و يك چاپارخانه خشتي و دهانه هاي قوسي شكل پل دلاك كه با انحنايي روي پيچ وخم رودخانه زده شده ، در يك محدوده قرار دارد.

پل شكسته : در شرق پل دلاك در برابر گردنه اي كه به روستاي كاج مي رود ، آثار يك پل مخروبه بسيار قديمي به جاي مانده كه آن را پل شكسته مي نامند . دهانه هاي اين پل با گل مسدود شده ، از آجر ضربي است و در پايه هاي جنوبي آن آجرهاي بسيار قطوري به كار رفته كه در بناهاي دوره ساساني ديده مي شود . اين پل در معبر بسيار قديمي ساساني كه اصفهان را به ري متصل مي كرد واقع شده است.
 
پل شيرين بلاغ : يكي ديگر از پل هاي تاريخي و ارزشمند استان قم پل شيرين بلاغ است كه از دوران ساسانيان به يادگار مانده است.

پل طايقان : پل طايقان ، پلي است كه به دوره صفويه تعلق دارد.

پل طينوج : پل طينوج كه در بخش خلجستان واقع شده ، متعلق به دوره صفوي است.

پل عسگرآباد : پل عسگر آباد در سال 1262 هـ .ق به دستور " علي اصغر خان اتابك" با شش دهانه به عرض هاي متفاوت ، روي رودخانه قمرود در 21 كيلومتري شمال قم در جاده علي آباد - منظريه واقع شد . اين پل در گذشته رابط جاده قم- تهران بوده . پايه هاي پل در جهت مخالف جريان رودخانه داراي موج شكن هاي مثلثي است و مصالح پايه ها از سنگ و در طاق ها و بدنه ، آجر ، به ابعاد 5×24×24 سانتيمتر به كار رفته است.

پل علي خاني : بناي اوليه اين پل در دوره صفويه بوده و در سال 1292 ه.ق بازسازي شده است . اين پل در مركز شهر واقع شده است.

پل كاج : بقاياي اين پل كه منسوب به دوره صفويه است ، در پنج كيلومتري غرب دهكده كاج و شش كيلومتري پل و كاروانسراي دلاك ، در مسير كاروان روي قديمي ورامين – قم قرار دارد . پل كاج به طول حدود 245 متر ، حداقل داراي 13 دهانه به ابعاد مختلف است و نشانه هاي بازسازي دوره هاي مختلف تاريخي در آن ديده مي شود . پل در خط مستقيم بنا نشده و در جهت مخالف جريان رودخانه داراي انحنا است.

پل كنارگرد : اين پل در 10 كيلومتري جنوب " كنار گرد " روي رودخانه " قره سو" و هم زمان با احداث جاده قم – تهران و كاروانسراي كنارگرد بنا شد . پل داراي 12 دهانه به صورت قرينه و آب برهاي مثلثي شكل است . مصالح پايه ها از سنگ با ملات ساروج است ولي در بدنه و طاق هااز آجر با ملات گچ استفاده شده است . اين پل در زمان صفويه بنا شد.

 حمام حاج عسگرخان : در بافت قديم قم ، در شمال راسته بازار ، حمام حاج عسگر خان واقع است . اين مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشكيل شده . در قسمت ورودي حمام ، كتيبه اي سنگي ديده مي شود . بر اساس اين كتيبه ، تاريخ ساخت حمام سال 1216 ه . ق ذكر شده و با اين حساب مي توان ساختمان آن را به اوايل دوره قاجاريه و حكومت فتحعلي شاه قاجار نسبت داد . فضاي اصلي حمام مربعي به ابعاد 10/11 متر است كه در مركز اين فضا ، گنبدي قرار دارد كه روي هشت ستون پنج ضلعي بر پا شده است. شرق ساختمان ، چاله حوض واقع است و چاله حوض كه به صورت نيمه مخروبه بر جاي مانده ، داراي سكويي در دور تا دور است كه با ساروج پوشيده شده است .

حمام روستاي قباد بزن : روستاي قباد بزن جزو دهستان كهك استان قم بوده و حمام روستاي قباد بزن در قسمت شمالي و منتهي اليه يكي ازمحورهاي مسكوني روستا قرار گرفته است . در امتداد شمالي اين محور؛ باغ هاي حاصلخيزي وجود دارد و نهر كوچكي از كنار اين محور عبور مي كند و منظره زيبايي را به وجود مي آورد . نوع پلان قوس ها ونحوه پوشش سقف هاي آن تاريخ بنا را به دوره قاجاريه منسوب مي كند.

حمام عشقعلي خان : از ديگر حمام هاي تاريخي استان قم كه از دوره قاجار به يادگار مانده است مي توان حمام عشقعلي خان را نام برد.

تپه صرم : تپه صرم در حدود 15 كيلومتري جنوب شرقي جاده كاشان در بخش كهك حد فاصل ميان راه روستاي خورآباد و صرم قرار دارد . اين تپه پشته اي طبيعي از رسوبات شني به طول 192، عرض 115 و ارتفاع 60/5 متر است كه نزديك محوطه استقراري شمشيرگاه قرار دارد. در سال 1376 عمليات گمانه زني(چاهي كه براي آزمايش قنات حفر مي كنند) جهت مشخص نمودن وضعيت تپه و تعيين حريم آن آغاز گرديد و تپه درسال 1378 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد . به علت حفاري هاي غير مجاز درسال 1379 و به منظور نجات دادن بخشي از اشيا از خطر سرقت ، طرح حفاري درسال1380 به تصويب و در تاريخ 29/11/80 به مدت 26 روز به انجام رسيد. به گورهاي زيادي برخورد شد كه اين گورها داراي ساخت وساز خشتي به صورت توده هايي گاه انبوه است و تدفين در اطراف اين توده ها انجام شده است . در اطراف متوفي تعداد زيادي اشياي سفالي ، مفرغي و گاه آهني يافت شد .گورستان تاريخي تپه صرم با قدمت 3500 – 3200 سال از مهمترين محوطه هاي عصر آهن ايران و فرهنگ سفال خاكستري ايران مركزي است .

محوطه شاد‌قلي خان : پس از شناسايي اين محوطه باستاني و كاوش هايي كه به مدت ده روز به طول انجاميد مشخص شد كه اين محوطه باستاني به هزاره چهارم پيش از ميلاد تعلق دارد و احتمالا اقوام ساكن در قلي درويش در نتيجه بالا آمدن آب قمرود حدود 1000 سال در اين محدوده زندگي كرده اند . محوطه شادقلي يكي از مهمترين اسناد سكونت انسان شش هزار سال پيش در شهر قم بود و نشان مي داد اين شهر تاريخي پيش از شكل گيري در قرن سوم هجري قمري و در كنار حرم حضرت معصومه(س) داراي سكونت بوده است.

محوطه قلي درويش : از ديگر محوطه هاي تاريخي استان قم مي توان محوطه باستاني قلي درويش را نام برد .

كاروانسراي احمدي : كاروانسراي احمدي در كنار بازار وكيل ، متشكل از قسمت اندروني و بيروني با تعداد زيادي حجره در دو طبقه و ايوان هايي با ستون هاي يكپارچه سنگي، تزئينات كاشي كاري، صحني با حوض مدور و خوش نقش ، درهاي چوبي و قديمي و يك سنگاب (ظرفي بزرگ كه از سنگ سازند و در حياط مساجد و تكايا جاي دهند و در آن آب ريزند تا تشنگان از آب آن بنوشند) قديمي است .

كاروانسراي روغني : اين كاروانسرا در كنار راسته اصلي بازار وكيل قرار دارد و از طريق دالاني با آن مرتبط است . اين بنا داراي صحن در ميانه و حجره هايي در اطراف آن، ازاره ( آن قسمت از ديوار اتاق و يا ايوان كه از كف طاقچه تا روي زمين بود) سنگي حجاري شده و تزئينات كاشي كاري است.

كاروانسراي سروي : كاروانسراي سروي در مركز ني ريز قرار دارد و در قديم كاروان هاي تجاري استان هاي كرمان، يزد، بندرعباس و فارس، در اين كاروانسرا استراحت مي كردند .

كاروانسراي فيل : اين بنا بين بازار شمشيرگرها و تركش دوزها، در سمت غربي بازار وكيل قرار دارد و ورودي آن از طريق بازار شمشيرگرها است .

كاروانسراي گمرك : اين بنا بعد از كاروانسراي احمدي در بازار وكيل واقع شده و كاركرد اصلي آن در ارتباط با گمرك بود .

كاروانسراي ني ريز : اين كاروانسرا در مركز شهر ني ريز قرار دارد . در گذشته كاروان هاي تجاري استان هاي كرمان، يزد، بندرعباس و فارس كه از اين مسير عبور مي كردند، در اين كاروانسرا كه به عنوان يك مركز مهم تجاري مطرح بود، استراحت مي كردند .

كاروانسراهاي عهد ساساني فيروزآباد : بناهايي كه معروف به كاروانسراهاي عهد ساساني هستند، در سه كيلومتري جنوب آتشكده ساساني در فيروزآباد واقع شده اند . اين كاروانسراها ، نمونه واقعي جايگاه سكونت انسان را در مشرق زمين نشان مي دهد

كاروانسراى قوام آباد : در كنار مقبره كوروش ، در دوره صفوى كاروانسراى سنگى احداث مى شود كه براى استراحت بازرگانان و تجار از آن استفاده مى شده است . اين كاروانسرا امروزه به قوام آباد شهرت دارد .

كاروانسراي ايزدخواست : كاروانسراي ايزدخواست در شمال شرقي رودخانه اي به همين نام بنا شده است و مي گويند يكي از 999 كاروانسرايي است كه شاه عباس صفوي در دوران تبعيدش بنا كرده است .

كاروانسراي ميان‌كتل : در 35 كيلومتري شهرستان كازرون و در منطقه دشت ‌برم پس از ورود به روستايي با همين نام و حركت به سوي كتل‌پيرزن با طي مسافتي حدوداً پنج كيلومتر به بقاياي كاروانسرايي زيبا به نام «ميان‌كتل» مي‌رسيم كه در بين مردم به كاروانسراي «شاه‌عباسي» نيز معروف است .

كاروانسراي كنار تخته : كاروانسراي شهر كنار تخته كه يكي از اين سه كاروانسرا است و تا 50 سال پيش از آن استفاده مي شده است 3000 متر مربع وسعت دارد و شامل بازار، حمام، مسجد و آب انبار بوده است كه اكثرا مردم آن را تخريب و تصرف كرده اند.

كاروانسراي خان زنيان : در 50 كيلومتري جاده شيراز به كازرون و بخش ارژن شهر شيراز يك كاروانسراي زيبا و بزرگ از دوران قاجاريه برجاي مانده كه به نام خان زنيان معروف است.

پل آب رساني تنگ دالون : اين پل در مسيرلار- بندرعباس و در حدود 115 كيلومتري لار در" تنگ دالون" واقع شده و وظيفه انتقال آب را از يك كناره دره به كناره ديگر آن بر عهده داشت. طول پل حدود 90 متر و عرض رويه آن 10/1 متر است .

پل ايزدخواست : اين پل نزديك روستاي ايزدخواست و مجاور كاروانسرايي در مسير كاروان رو شيراز- اصفهان ، در دوره صفوي ساخته شد . اين پل 50/67 متر طول - با احتساب جان پناه ها – 50/4 متر عرض و حداكثر سه متر ارتفاع دارد.

پل پاسارگاد : بقاياي اين پل در جريان حفاري هاي باستان شناسي، در محدوده كاخ ها و باغ هاي پاسارگاد كشف و شناسايي شد . پل پاسارگاد 16 متر طول دارد كه تقريباً برابر با پهناي بستر رودخانه (65/15 متر) است.

پل خان مرودشت : اين پل نزديك مرودشت و در مسير شيراز- اصفهان روي رودخانه كر بنا شده و از آثار دوره صفويه است كه بين سال 1021 تا 1043 هـ. ق توسط " امامقلي خان" حكمران فارس ساخته شده است.

پل دارابگرد : بقاياي پل در12 كيلومتري داراب و كنار دروازه شهر قديمي دارابگرد واقع شده و از آثار دوره ساساني است . اين پل ، ارتباط شهر دارابگرد را با نقاط ديگر از روي خندق دور شهر فراهم مي ساخت.

پل رودخانه خشك شيراز : اين پل در داخل شهر شيراز و نزديك دروازه اصفهان واقع شده و ظاهراً از ساخته هاي كريم خان زند است كه بعدها تعمير و بازسازي شده است . اين پل به نام پل "علي ابن حمزه" نيز مشهور است.

پل شهر قديمي استخر : بقاياي اين پل در شمال شرق و خارج از حصار و دروازه شهر قديمي استخر- واقع در جلگه مرودشت – و بر بستر رود پلوار واقع شده و ظاهراً از آثار دوره ساساني است.

غار وشنوه : در 60 كيلومتري قم در كوه اردهال چهار غار قرار دارد كه در داخل يكي از آن ها منبع عظيمي از آب وجود دارد . اين آب از شكاف كوه سرازير مي شود و به صورت چشمه فوران مي كند . اين غار يكي از جاذبه هاي بسيار ديدني استان قم به شمار مي رود . 

غار كهك : غار كهك در 30 كيلومتري جنوب شهر قم واقع و يكي از آثار طبيعي و باستاني استان قم به شمار مي رود .

نقش شاپور : نقش شاپور از بقاياي شهري آباد بر جاي مانده است . در خرابه هاي شهر شاپور ، كم و بيش شالوده هاي بعضي عمارات نيز ديده مي شود . خرابه هاي شهر در مكاني به نام «تنگ چوگان» در چند كيلومتري شهر كازرون قرار دارد .

كتيبه هاي كورنگون (كرنگون) : در شمال غربي فهليان و در جنوب روستاي «سه تلون» در 20 كيلومتري شمال غربي نورآباد ، بر فراز كوه «كرنگون» آثار حجاري شده معروف به نقاره خانه و «سگ مترو» جلب توجه مي كند . قدمت اين آثار تاريخي به قرن سوم پيش از ميلاد مي رسد .
نقش بهرام : درنه كيلومتري شهر نورآباد ، در محوطه اي به نام سراب بهرام ، نقش برجسته اي به طول 85/3 و عرض 60/2 متر وجود دارد كه از جاذبه هاي تاريخي منطقه محسوب مي شود .

سنگ نبشته پهلوي تنگ براقي : در شمال غربي پاسارگاد در تنگ براقي ، سنگ نبشته اي به ابعاد 40/1 × 1 متر مشتمل بر 16 سطر كه هر سطر 90 سانتي متر طول دارد ، قرار گرفته است.

نقش رجب : در شمال تخت جمشيد، نقش هايي از اردشير بابكان و شاپور اول در پس رفتگي كوهستان حجاري شده كه به «نقش رجب» معروف است .

تخت گوهر يا تخت رستم : در نزديكي نقش رجب و پايين آرامگاه كوروش، تخت سنگ هاي منظمي به صورت ناتمام وجود دارند كه به تخت رستم معروف اند .
 

نقوش برجسته عهد عيلام : در كوهستان سروان بر فراز تپه اي كه در دامنه كوهستان و بر بالاي رودخانه واقع شده است ، (نزديك به روستاي سه تلو) نقوشي از دوران عيلاميان وجود دارد كه هر چند بسياري از آن محو شده اما هنوز بخشي از آن نقوش بر جاي مانده است .

نقش برجسته سراب بهرام : نرسيده به نورآباد ، پايين كوه در محوطه باصفايي كه "سراب بهرام" خوانده مي شود ، نقش برجسته اي به درازاي 85/3 متر و بلندي 90/2 متر حجاري شده است . در اين نقش بهرام دوم در وسط نشسته و در هر سمت او دو نفر از بزرگان ساساني به حال احترام ايستاده و انگشت سبابه را به نشانه احترام رو به بالا نگه داشته اند .

نقش برجسته بهرام دوم : يكي ديگر از مهم ترين آثار تاريخي ساساني ، نقش برجسته بهرام دوم پنجمين شهريار ساساني است كه در 30 كيلومتري غرب جره و در جنوب كازرون واقع است . اين نقش نشان دهنده پيكار بهرام دوم با دو سر شير است و پشت سر وي خانواده بهرام و كرتير(موبد موبدان) ايستاده اند .

آب انبار آقا : اين بنا در كنار ضلع جنوب شرقي بقعه" ميرعلي بن حسين" در محله " پيرغيب" شهرستان لار واقع است . از تاريخ ساخت بنا اطلاع دقيقي در دست نيست اما براساس كتيبه موجود ، در دوره قاجاريه تعميراتي در آن صورت گرفته است .

آب انبارهاي اوز : اين بناها در بخش اوز ، در 30 كيلومتري غرب شهرستان لار واقع ، و ظاهراً از آثار دوره صفويه است كه در دوره اخير تعمير شده است .
 
آب انبار بام بلند : اين بنا به فاصله كوتاهي از چهار بركه " بگال" در 45 كيلومتري شهر لار واقع شده و به احتمال زياد به دوره صفويه تعلق دارد .

انبار حاجي آقاجاني : اين بنا مجاورمجموعه بازار تاريخي شيراز واقع شده و ظاهراً به همراه تيمچه (محل داد و ستد ) حاجي آقاجاني- واقع در سمت شرقي اردو بازار- توسط"حاجي آقاجان" در دوره قاجار ساخته شده است .

آب انبار دهان شير : اين آب انبار از بناهاي قديمي و زيباي لار است كه در شرق ورودي بازار قرار دارد . اين بنا به دوره صفويه تعلق دارد .

آب انبار سبزكوه : اين بنا در دهكده بنارويه از توابع شهرستان لار، واقع شده و فاقد كتيبه و مدرك تاريخي مبني بر زمان ساخت آن است .

آب انبارهاي سيد جعفر : در محله" دُم گاله" شهرلار، دو آب انبار به فاصله كمي از يكديگر قرار گرفته كه به آب انبارهاي سيد جعفر شهرت دارند و ساخت آنها احتمالاً به دوره صفويه باز مي گردد .

آب انبار شاه عباسي : اين بنا مجاور روستاي بنارويه از توبع شهرستان لار، واقع شده و به دليل نزديك بودن با كاروانسراي شاه عباسي ، اهالي محل آن را آب انبار شاه عباسي مي نامند .

آب انبارهاي گراش : در خارج شهر گراش و مجاور گورستان قديمي در محله نوگراش لار، محوطه وسيعي وجود دارد كه در آن هفت آب انبار به فاصله كمي از يكديگر قرار گرفته اند .

آب انبار وكيل : اين بنا در ضلع غربي مسجد وكيل شيراز واقع شده و هم زمان با مسجد در حدود سال 1180 ه. ق توسط كريم خان زند ساخته شد .

درياچه نمك : اين درياچه كه در واقع بخشي از كوير نمك ايران است ، در شرق قم قرار دارد . درياچه نمك تنها در فصل زمستان داراي آب است و در فصل تابستان به جاي آب ، ورقه هاي نمك در آن جلب نظر مي كند . شكل هندسي نمك هاي پف كرده در اين درياچه به خصوص به هنگام طلوع و غروب خورشيد ، مناظر ديدني و زيبايي را براي بازديدكنندگان به تصوير مي كشد .

درياچه حوض سلطان : اين درياچه با مساحتي حدود 330 كيلومتر مربع ، در حاشيه بزرگراه قم- تهران و شمال استان قم قرار دارد . درياچه حوض سلطان شامل دو چاله جدا از هم به نام "حوض سلطان" و "حوض مرده" است كه آن دو را بيشتر حوض سلطان مي نامند . آبهايي كه به اين درياچه مي ريزد دايمي نيست و به علت عبور از طبقات نمكي ، بي نهايت شور است . اين درياچه بعد از اسلام تا حدود قرن 19 ميلادي دوره هاي خشك و مرطوب فراوان را گذرانده و با توجه به تغييرات مجراي رود مسيله يا رود شور ، به صورت درياچه و باتلاق و كوير درآمده است . از زمان صوفيه به بعد به سبب بناي سدي در بالاي پل دلاك ، كه آب رود قره چاي را به درياچه نمك هدايت مي كرد ، ارتباط بين درياچه حوض سلطان و درياچه نمك قطع يا ضعيف شده است . در سال 1262 ه.ق دو نيمه درياچه حوض سلطان به هم متصل و درياچه بزرگي را تشكيل داد .

سد پانزده خرداد : سد پانزده خرداد در مسير جاده قم – دليجان واقع شده و در سال 1373 افتتاح شد . 

سد سنجگان : بر روي رود سلفچگان از شعبات قمرود در استان احداث شده است .

سد كبار : اين بنا در 25 كيلومتري جنوب قم ، بر روي رودخانه كبار قرار گرفته و ظاهراً از آثار دوره ايلخاني (قرن 7و8 هـ .ق) است كه در دوره هاي بعد ، از جمله در دوره اخير تعمير و باز سازي شده است . علي رغم نوشته بيشتر محققان داخلي ،" والفرام كلايس" سد كبار را ، با اطمينان ، از آثار دوره صفوي مي داند . سد كبار از نمونه هاي جالب توجه سدهاي قوسي است كه طول تاج آن به 55 متر وارتفاع آن از كف رودخانه به 24 متر مي رسد . ضخامت ديواره سد در پايين10 و در بالا حدود 6 متر است .

سد مخزني امامزاده اسماعيل : يكي ديگر از سدهاي ارزشمند استان قم ، سد مخزني امامزاده اسماعيل.

روستاهاي هدف گردشگري در استان فارس و جاذبه هاي آنان عبارت است از:
روستاي قلات : شهرستان شيراز بخش مركزي، داراي جاذبه هاي طبيعي – تاريخي.

روستاي مارگون : شهرستان سپيدان، بخش مركزي، داراي جاذبه هاي طبيعي.

روستاي دشتك : شهرستان مرودشت بخش درودزن، داراي جاذبه هاي طبيعي ، بافت با ارزش.

روستاي جيزرزار : شهرستان مرودشت، بخش كام فيروز، داراي جاذبه هاي طبيعي ، بافت با ارزش.

روستاي پا قلعه : شهرستان ممسني، بخش دشمن زياري، داراي جاذبه هاي طبيعي - تاريخي.

روستاي تنگ براق : شهرستان اقليد، بخش سده، داراي جاذبه هاي طبيعي و تاريخي.

روستاي بندر امير : شهرستان مرودشت، بخش مركزي، داراي جاذبه هاي طبيعي – تاريخي بندر امير.

روستاي سرمشهد : شهرستان كازرون، بخش بالاده، داراي جاذبه هاي تاريخي.

رودخانه ابهر رود : رود شور يا ابهررود از كوه هاي سلطانيه قزوين سرچشمه گرفته و از به هم پيوستن دو رودخانه خزر رود و ابهر رود و برخي از رودهاي كوچك فرعي ديگر تشكيل مي ‌شود و با جهت كلي شمال باختري به جنوب خاوري از شش كيلومتري جنوب باختري حسن آباد (مركز بخش فشاپويه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضي سلطان جذب مي ‌گردد و پس از آبياري ابهر ، قزوين ، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه كرج مي پيوندد . اين رودخانه به دليل داشتن نمك در پايين دست ، براي كشاورزي مناسب نيست ولي شاخه هايي از آن از امكانات گردشگاهي برخوردار است .

رودخانه قم رود : اين رودخانه كه به نام هاي گل افشان ، اناربار ، لهل رود و لعل بار نيز معروف است ، از زردكوه بختياري سرچشمه مي گيرد و پس از طي 288 كيلومتر به درياچه نمك مي ريزد . اين رودخانه در ابتدا به نام دربند معروف بود و در محل اخته خون در جنوب باختري گلپايگان سدي بر روي آن احداث شده است . قم رود در محدوده شهرستان هاي گلپايگان ، خمين ، محلات ، دليجان ‌و قم جاري است و اراضي اين نواحي را آبياري مي كند .

رودخانه قره چاي : رودخانه قره چاي از سراب هاي هفت عمارت ، باغ جم ، عباس آباد و پنجه علي در منطقه سربند اراك سرچسمه مي گيرد . اين رود بعد از مشروب كردن دهستان شراء از استان همدان ، وارد شهرستان اراك مي شود . قره چاي پس از آبياري نمودن اراضي كشاورزي شهرستان اراك ، در مسير خاوري– باختري وارد شهرستان تفرش مي شود و پس از دريافت آب رودخانه هاي گذار و هزلفان و با عبور از جنوب ساوه ، ‌درناحيه اي به نام پل دلاك به قم رود پيوسته و به درياچه قم مي ريزد .

رودخانه دره باغ : دره باغ رودخانه اي فصلي به طول 45 كيلومتر است كه در دهستان كهك ، شهرستان قم جريان دارد . سرچشمه اين رودخانه دامنه شمالي كوه هاي پلنگابي و قليق، 45 كيلومتري جنوب قم مي باشد . اين رودخانه در طول مسير از روستاهاي مسير كرميگان ، بيرهند ، ابرجس ، كهك ، سيرو و ورجان عبور مي كند و رودخانه فردو به آن مي ‌ريزد . رود دره باغ از ريزابه هاي قم رود و حوزه آن درياچه نمك قم است . شيب متوسط اين رود 5/3 درصد و مسير كلي آن شمالي است .

رودخانه شورفشاپويه : رود شور فشاپويه رودخانه اي دايمي است كه 420 كيلومتر طول دارد . اين رود در شهرستان هاي قم ، تهران ، ساوه ، كرج ، قزوين و خدابنده لو جريان داشته و از دامنه باختري كوه قره داغ واقع در دهستان سجاس رود ، در 30 كيلومتري شمال خاوري قيدار سرچشمه مي ‌گيرد و به نام خر رود از دهستان سجاس رود عبور كرده و به دهستان حومه از شهرستان قيدار (خدابنده) وارد مي ‌شود و ضمن آميختن با ريزابه‌هاي بسيار از10 كيلومتري خاور شهر قيدار عبور مي ‌كند و به نام چاي خر رود به دهستان خرقان باختري از شهرستان قزوين وارد مي ‌گردد . در اين دهستان با رودخانه شور خرقان مخلوط مي ‌شود و پس از قطع راه اتومبيل رو قزوين ـ همدان وارد دهستان خرقان خاوري مي ‌گردد و با رودخانه‌هاي آوج و كلنجين در هم مي ‌آميزد و به سوي شمال خاوري جريان مي ‌يابد. پس از عبور از روستاي سكزناب از دره خاوري كوه قره قرقان عبور مي ‌كند و به دهستان افشاريه وارد مي ‌شود . در اين دهستان نخست با رودخانه اورونگاش مخلوط مي ‌شود و سپس به صورت خشكرودي به دهستان رامند جنوبي و سپس به دهستان دشت آبي وارد مي ‌گردد و پس از آميختن با ابهر رود به رود شورفشاپويه تغيير نام مي ‌دهد . در اين جا به سوي جنوب متوجه مي ‌شود و از باختر روستاي قشلاق حسين خاني مي ‌گذرد و پس از طي حدود هشت كيلومتر به خاور منحرف مي ‌گردد و از ميان شوره ‌زار دامنه جنوبي ارتفاعات حلقه ور عبور مي ‌كند و پس از گذشتن از دامنه خاوري كوه كردها به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل مي ‌گردد و به سوي جنوب خاوري خط آهن تهران – قم ، همچنين راه اتومبيل رو تهران ـ ساوه را قطع مي ‌كند و به دهستان فشاپويه از شهرستان تهران وارد مي ‌گردد . در اين دهستان نخست با قشلاق هفت تپه با رودخانه سرود مخلوط مي ‌شود و سپس به موازات رودخانه كرج و به فاصله متوسط 10 كيلومتر به سوي جنوب خاوري روان مي ‌گردد و با طي يك قوس بزرگ راستگرد از دهستان فشاپويه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد مي ‌شود و سرانجام در 75 كيلومتري خاور قم به درياچه نمك مي ‌ريزد . شيب متوسط اين رود 4/0 درصد و مسير كلي آن جنوب خاوري است .

رودخانه زواريان : زواريان رودخانه اي فصلي است كه در دهستان راهجرد خاوري ، شهرستان قم جريان دارد . اين رود از دامنه خاوري كوه خستك ،51 كيلومتري جنوب باختري قم سرچشمه مي گيرد . اين رودخانه پس از سيراب ساختن روستاهاي زواريان ، سلفچكان ، عنايت بيگ ،‌ حسين آباد به طرف جنوب منحرف مي گردد و با دو پيچ نسبتاً بزرگ در دو كيلومتري شمال روستاي بخشايش به تلخه رود مي ‌ريزد .

رودخانه سولقان : رودخانه فصلي سولقان در شهرستان هاي تفرش و قم ، استان هاي مركزي و قم جريان دارد . اين رودخانه از ارتفاعات 19 كيلومتري خاور تفرش طي ريزابه‌هاي متعدد سرچشمه گرفته و ضمن عبور از دهستان قاهان با رودخانه وزوا مخلوط مي ‌شود و پس از ورود به شهرستان قم در حدود روستاي آوه محو و ناپديد مي شود . مازاد آب اين رودخانه در فصل هاي پر باران به قره سو مي ‌ريزد .

رودخانه شورراهجرد : رودخانه شورراهجرد يك رودخانه فصلي به طول 28 كيلومتر است كه در دهستان راهجرد خاوري ، شهرستان قم جريان دارد . اين رود از دامنه كوه خستك 48 كيلومتري جنوب باختري قم سرچشمه مي گيرد . شورراهجرد از ريزابه هاي قره سو و حوزه آن درياچه نمك قم است .‌ شيب متوسط اين رود 6/1درصد و مسير كلي آن خاوري است .

رودخانه شورقم رود : رودخانه شور قم رود رودي فصلي با طول 15 كيلومتر است . اين رود در دهستان قمرود ، شهرستان قم جريان دارد و از 16 كيلومتري شمال باختري قم سرچشمه مي گيرد . شور قم رود از ريزابه هاي رودخانه لك شور و حوزه آن درياچه نمك قم است . شيب متوسط اين رود يك درصد و مسير كلي آن شمال خاوري است .

رودخانه سياه آب آدران : رودخانه سياه آب آدران شاخه‌اي از رودخانه كرج است . اين رودخانه در شهرستان هاي كرج ،‌ تهران و قم ، استان هاي تهران و قم جريان دارد .

رودخانه چاي خر رود : اين رودخانه شاخه‌اي از رودخانه شور فشاپويه است كه در شهرستان هاي قم ، تهران ،‌ ساوه ، كرج و قزوين جريان دارد.

رودخانه شاه چاي : رودخانه شاه چاي شاخه‌اي از رودخانه كرج است كه در شهرستان هاي كرج ، تهران ، قم و در استان هاي تهران و قم جريان دارد.

استان قم گونه هاي مختلفي از حيات وحش را در خود جاي داده است . اين گونه ها شامل پستان داران ، خزندگان و پرندگان مي شود . زمين هاي مسطح پارك ملي كوير با پوشش گياهي كويري و نيمه كويري ، زيستگاه پستاندارني مانند جبير ، آهو و گونه هاي با ارزش حمايت شده و كم يابي مانند پوزپلنگ و گورخر است . بخش هاي كوهستاني آن نيز با پوشش گياهان استپي داراي تعداد قابل توجهي وحوش كوه زي مانند كل ، بز ، قوچ و ميش است . محدوده استان قم از نظر تنوع پرندگان نيز اهميت ويژه اي دارد ، كبك و تيهو كه از پرندگان بومي به شمار مي آيند و انبوهي از پرندگان مهاجر چون فلامينگو ، آنقوت ، سرسبز و خوتكا به آب بندها و شوراب هاي اطراف اين استان روي مي آورند . 

منطقه ييلاقي كهك : شهر كهك با روستاهاي اطراف آن ، آب و هواي معتدل كوهستاني دارد و از مناطق ييلاقي استان قم به شمار مي رود . وجود باغهاي زيبا ، كوه هاي مرتفع و آب شيرين از ويژگي هاي منطقه است و وجود مجتمع هاي توريستي و تفريحي باعث جذب توريست مي شود .

روستاهاي بالادست شهر كهك مانند : فردو ، وشنوه ، كرمجگان ، اول ، خاوه ، بيدهند و ... از روستاهاي ييلاقي و زيباترين روستاهاي ايران هستند .

منطقه ييلاقي خلجستان : خلجستان نيز با روستاهاي اطراف آن ، آب و هواي معتدل كوهستاني دارد و از مناطق ييلاقي استان قم به شمار مي رود .

منطقه قاهان : دهستان قاهان داراي دو دره است . يكي دره كهندان در روستان ونان (عروس خلجستان) و دره ديگر كه از آغلك شروع و بعد از روستاي زيباي بنابر و روستاهاي جميزقان ، قاهان به كاسوا و انجيله ختم مي شود . وجود باغ هاي زيبا ، مجموعه گلخانه كوثر ، كوه هاي مرتفع ، آب شيرين و قرار گرفتن در مسير بزرگراه هاي قم- ساوه و قم- تفرش ، سبب شده تا گردشگران داخلي و خارجي از اين منطقه ديدن كنند .  

مراسم ازدواج: دلالگي، مادر و خواهر داماد و چند نفر از نزديكانش به خانه اي كه دختر داشته باشد ، مي روند . خانواده دختر در صورتي كه موافق باشند ، علاوه بر چاي ، شربت هم براي آنها مي آورند . در صورتي كه خانواده دختر تنها به چاي اكتفا كنند ، نشانه آن است كه به اين وصلت رضايت ندارند . پس موضوع منتفي شده و خانواده داماد به خانه ي ديگري مي روند.

مراسم درخت نارنج: در شيراز رسم بر اين است كه اگر درخت نارنجي كه در خانه است نارنج كم دهد يا اصلا ندهد آن را عروس كنند و برايش مراسم عروسي بگيرند براي اين كار ابتدا زن صاحب خانه زنان همسايه را دعوت به عروسي  درخت نارنج مي كند همه در يك زمان مشخص در خانه جمع مي شوند و زن صاحب خانه اره اي را مي آورد تا شاخه ي درخت را ببرد .  يكي از زنان  همسايه مي آيد و ضامن درخت مي شود سپس تور نازكي روي در خت مي كشند و روي آن شكر پنير مي پاشند كر مي كشند و اسولك مي خوانند و شادي مي كنند و بر اين باورند كه آن د رخت  در فصل بهار بعدي بار نارنج خواهد داد.

مراسم يادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم : روز بيست و سوم ربيع الاول سال 201 ه.ق روز ورود حضرت معصومه (س) از مسير ساوه به قم است . در اين روز مردم قم به اتفاق موسي بن خزرج ، كه از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بيت (ع) بود ، تا بيرون شهر به استقبال آن حضرت مي روند و موسي بن خزرج كه افسار شتر حضرت را به دست داشت ، آن بانوي بزرگوار را به منزل شخصي خود هدايت مي كنند . همه ساله ، خادمان حرم آن حضرت در اين روز طي يك حركت نمادين ، به استقبال آن حضرت مي روند و اين روز را گرامي مي دارند . 

لاله گرداني : مراسم لاله گرداني يا شمعد ان گرداني حرم حضرت معصومه (س) از جمله مراسم هاي زيبا و ديدني است . اين مراسم مخصوص خادمان حرم است كه هنگام تغيير كشيك انجام مي شود .

سر درختي : اين مراسم در اوايل بهار در روستاي وشنوه قم براي در امان ماندن باغ ها از گزند سرما اجرا مي شود . به اين منظور با هزينه اهالي گاوي خريداري مي شود. سپس دستمال سبز رنگي به دور گردن گاو بسته مي شود و آن را در روستا مي گردانند . در مرحله بعد گاو را در امامزاده قرباني مي كنند و از گوشت آن حليم مي پزند و در بين اهالي تقسيم مي كنند .

در ايل قشقايي سه گروه موسيقي دان وجود دارد : عاشق ها ، چنگيان و ساربانان .

عاشقان قشقايي : عاشقان قشقايي از مناطقي مانند قفقاز و شيروان به استان فارس مهاجرت كرده اند و از اين رو ترك زبانند . ساز اصلي آنها «چگور» است اما از سه دهه پيش «تار» جاي آن را گرفت و اكنون كمانچه ساز اصلي آنها است . عاشق ها به دليل شرايط سخت زندگي ، بيشتر در شهرها زندگي مي كنند و ارتباط چنداني با ايل ندارند . بسياري ديگر نيز به دليل تنگدستي در روستاهاي دوردست و آبادي هاي اطراف شيراز زندگي مي كنند و بدين ترتيب بسياري از آهنگ هاي آنها فراموش شده است . عاشق ها معمولاً داستان هاي طولاني را توأم با ساز و آواز ارائه مي كنند . از آهنگ هاي قديمي عاشق ها مي توان از «سحرآوازي» ، «جنگ نامه» و از آهنگ هاي متداول امروزي از «كوراوغلي» ، «محمود و صنم» ، «هليله و خسرو» و «بيستون» نام برد.

چنگيان : موسيقي قوم قشقايي در ميان «چنگيان» رايج است . آنها نوازندگان «كـُرنا» ، «ساز» و «نقاره» هستند . اين هنرمندان معمولاً در عروسي ها و ساير جشن ها مي نوازند . چنگي ها نيز مانند عاشق ها از مردم محروم و زحمتكش ايل هستند . چنگيان نمايانگر موسيقي متداول طايفه خويش هستند و نواهاي آنها ، پيچيدگي و دشواري نواهاي عاشقي را ندارد و آينه تمام نماي موسيقي عاميانه به شمار مي رود.

ساربانان : ساربانان آهنگ هاي قومي ايل را با «ني» مي نوازند. «ني» در ميان مردم ايل ، سازي قديمي و شناخته شده است . ترانه هاي عاشق ها و چنگيان به زبان تركي قشقايي است ولي ساربانان با زباني غير از آن يعني «كوروشي» مي خوانند كه شبيه زبان پهلوي است . در ميان آهنگ هاي مخصوص ساربانان مي توان از «گدادارنما» كه در وصف شترهاي در حال حركت است ، نام برد . بخش قابل توجهي از موسيقي ايل قشقايي را «لالايي» تشكيل مي دهد كه در ميان مادران ايل معمول است . در ايل قشقايي آهنگ هايي وجود دارد كه آنها را در هنگام كار اجرا مي كنند و معروف ترين آنها عبارت اند از : سحرآوازي ، جنگ نامه و موسيقي هايي كه براي برنج كوبي، راندن گله و دوشيدن احشام نواخته و خوانده مي شود.
 

لباس هاي محلي : لباس هاي محلي قم ؛ بيشتر در گذشته مورد استفاده قرار مي گرفت . زنان در روستاها لباس‌هاي بلند بر تن مي‌كردند كه تا زانوي آن ها مي‌رسيد و معمولاً اين لباس ها سفيد گلدار بود و در زير آن شلوار به پا مي‌كردند . لباس هاي آن ها دو جيب داشت كه در اطرافش دوخته شده بود . زن ها هميشه حتي در خانه روسري (چارقد) سفيد بر سر داشتند . چارقد را به صورت مثلثي تا مي‌كردند و بر سر مي‌زدند و براي محكم كردن آن يا گره مي‌زدند يا با سنجاق آن را وصل مي‌كردند . بعضي از آن ها در دو طرف سنجاق پارچه كوچك سبزي كه با يكي از زيارت‌هاي ائمه يا امامزادگان متبرك شده بود را قرار مي‌دادند . آن ها اگر پولي همراه خود داشتند در گوشه‌ چارقد خود گره مي‌زدند .

موسيقي محلي : هيچ كس تصور نمي كرد در يك چنين استان كوچكي بتوان گونه هاي متنوع و جذابي از موسيقي بومي و سنتي پيدا كرد. اجراي گروه موسيقي چوگور از شهر قم كه در واقع متعلق به شاهسون هاي مقيم اين منطقه بود، رنگي ديگر از موسيقي قومي و بومي ايران را به نمايش گذاشت. پس از آن گروه كوبه اي "ضرب سماع" به سرپرستي سيد حميد شاه احمدي و آواز و ضرب زورخانه سيد محمدعلي اسحاقي اجراي زيبايي از موسيقي كوبه اي و آواز نوا ارائه كردند. در ادامه برنامه وقتي هنرمندان سفيد پوش ايل شاهسون با سرنا و دهل و انجام بازي هاي محلي خود به روي صحنه آمدند، گل روي حاضران شكفت.

غذاهاي محلي : در قم علاوه بر تهيه و مصرف همه غذاهاي رايج در كشور ايران ، برخي غذاها و نان هاي محلي نيز تهيه مي شوند كه انواع آش و آب گوشت ازجمله غذاهاي ياد شده هستند .

آب گوشت هويج برگه ، آب گوشت بزباش ، آب گوشت قونبيط (كه بيشتر در ماه مبارك رمضان و بر سر سفره افطار مصرف مي شود)

آش اوماج ، آش پتله (جو) ، آش سنگك ، آش شله ، آش قارقورت ، آش گندم ، آش اسفندي ، آش جو ، آش قنبيط ، آش بي بي فاطمه

مزگو ، دم پختي (دم پختك) ، دم پزك ، پلته پلو ، كباب ، شامي ، كوفته ، كال جوش (كله جوش) ، چنگال ، اشكنه ، قورمه ، كاچي ، زيره داغ ، حليم  لوبيا ،  شير برنج ، برنج و خورش (كه همان انواع مختلف خورش از قبيل قيمه ، قورمه سبزي ، فسنجان و بادمجان و ... است) از جمله غذاهاي مورد مصرف در منطقه قم هستند.

پوشاك مردمان فارس به دليل گوناگون فرهنگي،بسيار متنوع است از اين رو به پوشاك سنتي عشاير كوهمره سرخي اشاره مي شود:

پوشاك مردان: لباس مردانه سنتي عشاير فارس از اجزاي زير تشكيل شده است :
قبا(ارخالق) : پوشش اصلي بدن است ك درازاي آن تا روي كفش (ملكي) مي رسد و مچ پا را مي پوشاند . قبا لباسي گشاد است و تحرك در راه هاي كوهستاني را ممكن مي سازد. پارچه ي آن ضخيم و به رنگ هاي الوان گاه با نقش ستاره و ماه همراه است . رنگ هاي سبز و قرمز جلف محسوب مي شود .
شال: روي قبا و دور كمر بسته مي شود. شال حدود 7 تا 25 متر پارچه دبيت مشكي يا قهوه اي رنگ است كه چند رديف به طرز مخصوصي دور كمر پيچيده مي شود .
چقه : روي قبا مي پوشند و به عبا شباهت دارد . پارچه آن نازك و سوراخ دار و از جنس پشم است . آستين هاي آن كوتاه است.زيباترين و گران ترين چقه،چقه سفيد بود كه كلانتر به عنوان عيدي به جوانان برجسته ميداد.
 

زبان و گويش : گويش هاي قم به 132 نمونه مي رسد . استان قم 132 گويش گردآوري شده دارد و نمونه هاي باقي مانده آن بزودي گردآوري مي شود . 132 گويش در اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان قم گردآوري شده است . از 160 روستاي اين استان 132 نمونه گويشي گردآوري شده است كه در ميان آنها گويش هاي تركي ، تركي قشقايي ، كردي ، خلجي ، بختياري و كله كوي شيرازي به چشم مي خورد كه گردآوري آنها يك ماه به طول انجاميده است . گردآوري گويش هاي منطقه جعفريه استان قم هنوز انجام نشده است . در تمام قسمت‌هاي قم زبان ارتباطي همان فارسي رايج است كه مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اما مهاجرين ساكن اين منطقه علاوه بر زبان فارسي به گويش و لهجه خاصي نيزسخن مي‌گويند . مثلا عرب ها به زبان عربي ، افغاني ها به زبان پشتو و ترك ها به زبان تركي. خلج‌ها كه در فاصله سده هاي يازدهم تا چهاردهم در اين منطقه اسكان يافته‌اند به گويش خاص خود تكلم مي كنند كه به گروه زبان‌هاي تركي تعلق دارد . ساير گروه‌ها ترك زبان ايران به دشواري قادر به درك زبان خلجي هستند و زبان سخت و نا آشنايي است.  

دانشمندان - شيخ صدوق : حسن فاضل - ميرزا سيد صدر الحفاظ - حسين بن ابراهيم القمى - حسين بن بهاء الدين - حسين بن الخراز القمى - سديدالدين بن اسحق بن داود القمى - عباس فيض - عبدالحسين ابن الدين - عبدالله بن الحسن بن بابويه - مهدى رضوى - حسن رضائي  
فقها و محدثين - حسن نويسي : حسين بن احمد بن ادريس القمى الاشعرى - حسين بن الحسن بن ابان - حسين بن حسن بندار - حسين بن حسن بن الفارسى - حسين حاج آخوند - حسين كوچه حرمى - مهدى حرمى قمى

شاعران : حسين حسينى -  حيرانى قمى - شيخ عبدالله بن مالك اشعري -  محمد علي بيگدلي آذري -  سيد مهدي فاطمي - محمود تندري - فضل الله تابش - محمد علي مجاهدي - شيخ محمد علي انصاري - سيد جال الدين اعتمادي - سيد احمد موسوي -  عبد الحسين وكيلي - مرتضي آقايي

شيخ صدوق : ابوجعفر محمد بن علي ابن بابويه قمي ملقب به شيخ صدوق از پيشتازان علم حديث بود و در سال ۳۰۵ ه.ق در شهر مقدس قم متولد شد . ولادت اين عالم فقيه با آغاز نيابت حسين بن روح سومين نائب خاص امام زمان هم زمان بوده‌است . پدر شيخ صدوق علي بن الحسين بن بابويه قمي ، از فقهاي بزرگ اسلام و در زمان امام حسن عسگري و امام زمان مي زيسته و مورد احترام آن امامان بوده‌ است . از ميان مهمترين شاگردان وي مي‌تواند به دانشمند بلند آوازه ، محمد بن نُعمان معروف به شيخ مفيد نام برد كه خدمات بسياري به جهان اسلام ارائه كرد و آثار به جاي مانده از وي حكايت از وسعت معلومات او دارد .از جمله مهمترين شاگردان وي مي توان به ابن غضائري ، ابو عبدالله ، حسين بن عبيد الله بن ابراهيمله ، برادرش حسين بن علي بن بابويه قمي ، شيخ جليل ، ابو الحسن ، جعفر بن حسين حسكه قمي ، استاد شيخ طوسي ، شيخ ابو جعفر ، محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستي، معاصر شيخ طوسي ، برادر زاده اش شيخ ثقه الدين حسن بن حسين بن علي بن موسي بن بابويه ، حسن بن محمد قمي (مؤلف تاريخ قم) ، علي بن احمد بن عباس نجاشي (پدر نجاشي) ، شيخ ابو البركات ، علي بن حسن خوزي ، ابو القاسم ، علي بن محمد بن علي خزاز ، ابو زكريا ، محمد بن سليمان حمراني و ... اشاره كرد . سرانجام شيخ صدوق اين عالم بزرگوار پس از گذشت هفتاد و چند سال از عمر شريف و پر بركتش در سال ۱۳۸۱ ه.ق دعوت حق را لبيك گفت و در شهر ري ديده از جهان فرو بست. پيكر پاكش در ميان غم و اندوه مردمان در نزديكي مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم مدفون گرديد . امروزه آرامگاهش به نام ابن بابويه در شهر ري مشهور و قبر منورش زيارتگاه مسلمانان و محل استجابت دعاي مؤمنان است . شيخ‌ طوسي نوشته ‌است كه شيخ صدوق ۳۰۰ جلد كتاب تأليف كرده‌است و در فهرست خود ۴۰ كتاب و شيخ نجاشي ۱۸۹ كتاب از وي نام برده‌اند . كتاب‌هاي شيخ صدوق همه در نهايت نيكويي و استحكام و در زمينه‌هاي متنوعي نوشته شده‌اند كه اين خود نشانگر قدرت علمي و آشنايي گسترده او با علوم اسلامي است . برخي از مهم‌ترين آثار ايشان عبارت‌اند از : من لا يحضره الفقيه (دومين كتاب از چهار كتاب روايي معتبر شيعه در زمينه احكام الهي و فقه) ، علل الشرايع (درباره فلسفه احكام و علت تشريع آن‌ها است) ، كمال الدين و تمام النعمه (درباره اثبات وجود امام زمان و غيبت طولاني آن حضرت از نظر عقلي و نقلي) ، كتاب التوحيد ، الخصال ، الامالي ، عيون اخبار الرضا ، كتاب صفات شيعه ، كتاب مصادقه الاخوان ، كتاب اثبات ولايت علي عليه‌السلام ، كتاب معرفت ، كتاب مدينه العلم، كتاب مقنع در فقه ، كتاب معاني الاخبار ، كتاب مشيخته الفقيه و كتاب عيون الاخبار.

حسن رضائي : فرزند سيد عزيز الله رضائى هر دو از فرهنگيان قم و مؤسسان و مديران مدارس جديد قم بوده اند . سيد حسن در سال 1331 قمرى مدرسه هايى با شركت عده اى از نيكوكاران با وجوه خيريه تأسيس كرد و پس از شش سال اين مدرسه در سال 1340 قمرى مطابق 1300 شمسى ، دولتى گرديد. اين مدرسه ابتدا به نام احمديه موسوم بود و پس از اينكه فرهنگ قم آن را تحت اداره خود درآورد به نام "حكمت" نامگذارى شد ، سيد عزيز الله رضائى پدر او نيز در سال 1332 قمرى مطابق 1292 شمسى با كمك عده اى از دوستداران فرهنگ ، مدرسه هايى براى تربيت و سرپرستى اطفال يتيم تشكيل دادند . در بدو تأسيس 20 طفل يتيم را براى تربيت پذيرفته و مخارج لباس و كتاب آنها را نيز تكفل كردند دو سال بعد در سال 1298 شمسى مدرسه دو كلاس نيز تأسيس كرد كه پس از چند سال به مدرسه احمديه كه تحت نظر فرزندش اداره مى شد ، ضميمه گرديد.

حسن نويس : فرزند ملا نصير ، ازمجتهدين بزرگ و مدرسين با ارج حوزه علميه قم بودند . در سال 1291 قمرى در دهكده "نويس" كه از روستاهاى قم است متولد شده و سپس براى تحصيل به حوزه علمى آمده و درخدمت حاج ميرزا محمد ارباب به كسب فضائل مشغول شده است ، در سال 1322 هجرى قمرى بهنجف اشرف تشرف يافته و در آن سامان از محضر آيت الله خراسانى و علامه طباطبائى يزدىمستفيض گشته است و پس از چهار سال اقامت در اعتاب مقدسه به قم مراجعت و در اين شهرتوطن كردند ، ايشان را تأليفات و يادداشت هايى در فقه و اصول است كه طبع نشده ،وفات او در سال 1371 قمرى واقع شد .

حسين (ميرزا سيد صدر الحفاظ) :از دانشمندان بزرگ اخير قم فرزند ميرزا سيد حسين صدر الحفاظ پس از فوت پدرش شغل او را عهده دار شد ولى علاقه او به تحصيل معارف و علوم باعث شد كه شغل پدر را از دست گذاشت و به تهران رفت و خدمت ميرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشهاى به تحصيل فلسفه و حكمت پرداخت، پس از وفات دو استاد خود به اعتاب مقدسه رهسپار و در آنجا به خدمت مرحوم ميرزاحسن شيرازى مشرف شد و پس از 10 سال كوشش و اجتهاد به تهران مراجعت و در همانجامتوطن گرديد و در سال 1334 در همان شهر به رحمت ايزدى پيوست .